ബോറോബുദർ

ബോറോബുദർ
ബോറോബുദർ
	ബോറോബുദർ (വടക്കുപടിഞ്ഞാറു നിന്നുള്ള ദൃശ്യം)
Location	Magelang Regency, Central Java, Indonesia
Coordinates	7°36′29″S 110°12′14″E / 7.608°S 110.204°E
Built	ശൈലേന്ദ്ര രാജവംശത്തിന്റെ ഭരണകാലത്ത് 9-ആം നൂറ്റാണ്ടിൽ നിർമ്മിച്ചത്
Restored	1911, 1983
Restored by	തിയോഡോർ വാൻ എർപ്
Architect	ഗുണധർമ്മ
Website	borobudurpark.com, ; kebudayaan.kemdikbud.go.id/bkborobudur
UNESCO World Heritage Site
Type	Cultural
Criteria	i, ii, vi
Designated	1991 (15th session)
Part of	Borobudur Temple Compounds
Reference no.	592
Region	Southeast Asia
	ജാവയിലെ സ്ഥാനം ബോറോബുദർ (Indonesia)

ഇംഗ്ലീഷ് വിലാസം

https://ml.wikipedia.org/wiki/Borobudur

ഇന്തോനേഷ്യയിലെ സെൻട്രൽ ജാവയിലെ മഗേലാംഗ് നഗരത്തിനും മുന്തിലാൻ പട്ടണത്തിനും സമീപമുള്ള മഗെലാംഗ് റീജൻസിയിലെ 9-ാം നൂറ്റാണ്ടിലെ മഹായാന ബുദ്ധക്ഷേത്രമാണ് ബരാബുദൂർ എന്നും ലിപ്യന്തരണം ചെയ്യപ്പെട്ട ബോറോബുദൂർ.

ചാരനിറത്തിലുള്ള ആൻഡസൈറ്റ് പോലെയുള്ള കല്ലുകൊണ്ട് നിർമ്മിച്ച ഈ ക്ഷേത്രത്തിൽ ഒമ്പത് പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകളും ആറ് ചതുരവും മൂന്ന് വൃത്താകൃതിയും അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു, മുകളിൽ ഒരു മധ്യ താഴികക്കുടം. 2,672 റിലീഫ് പാനലുകളും യഥാർത്ഥത്തിൽ 504 ബുദ്ധ പ്രതിമകളും കൊണ്ട് അലങ്കരിച്ചിരിക്കുന്നു. മധ്യ താഴികക്കുടത്തിന് ചുറ്റും 72 ബുദ്ധ പ്രതിമകളുണ്ട്, അവ ഓരോന്നും സുഷിരങ്ങളുള്ള സ്തൂപത്തിനുള്ളിൽ സ്ഥാപിച്ചിരിക്കുന്നു. ഭിത്തികളിലും ബാലസ്ട്രേഡുകളിലും 1,460 ആഖ്യാന റിലീഫ് പാനലുകളുള്ള വിപുലമായ ഗോവണിപ്പാതകളിലൂടെയും ഇടനാഴികളിലൂടെയും ഈ സ്മാരകം തീർഥാടകരെ നയിക്കുന്നു. ലോകത്തിലെ ഏറ്റവും വിപുലമായ ബുദ്ധമത റിലീഫുകളുടെ ശേഖരങ്ങളിലൊന്നാണ് ബോറോബുദൂരിലുള്ളത്.

ശൈലേന്ദ്ര രാജവംശത്തിൻ്റെ ഭരണകാലത്ത് നിർമ്മിച്ച ഈ ക്ഷേത്രത്തിൻ്റെ രൂപകൽപ്പന ജാവനീസ് ബുദ്ധ വാസ്തുവിദ്യയെ പിന്തുടരുന്നു, ഇത് പൂർവ്വികരുടെ ആരാധനയുടെ ഇന്തോനേഷ്യൻ തദ്ദേശീയ പാരമ്പര്യവും നിർവാണം നേടാനുള്ള ബുദ്ധമത സങ്കൽപ്പവും സമന്വയിപ്പിക്കുന്നു. ഈ സ്മാരകം ബുദ്ധൻ്റെ ഒരു ആരാധനാലയവും ബുദ്ധമത തീർത്ഥാടനത്തിനുള്ള സ്ഥലവുമാണ്. ബോറോബുദൂർ എട്ടാം നൂറ്റാണ്ടിൽ പണികഴിപ്പിച്ചതാണെന്നും 14-ാം നൂറ്റാണ്ടിൽ ജാവയിലെ ഹിന്ദു രാജ്യങ്ങളുടെ പതനത്തെയും ജാവനീസ് ഇസ്‌ലാമിലേക്കുള്ള പരിവർത്തനത്തെയും തുടർന്ന് ഉപേക്ഷിക്കപ്പെട്ടതായും തെളിവുകൾ സൂചിപ്പിക്കുന്നു. 1814-ൽ ജാവയിലെ ബ്രിട്ടീഷ് ഭരണാധികാരിയായിരുന്ന സർ തോമസ് സ്റ്റാംഫോർഡ് റാഫിൾസാണ് ഇതിൻ്റെ അസ്തിത്വത്തെക്കുറിച്ചുള്ള ലോകമെമ്പാടുമുള്ള അറിവ് സൃഷ്ടിച്ചത്. പിന്നീട് നിരവധി പുനരുദ്ധാരണങ്ങളിലൂടെ ബോറോബുദൂർ സംരക്ഷിക്കപ്പെട്ടു. 1983-ൽ ഇന്തോനേഷ്യൻ സർക്കാരും യുനെസ്കോയും ചേർന്ന് ഏറ്റവും വലിയ പുനരുദ്ധാരണ പദ്ധതി പൂർത്തിയാക്കി, തുടർന്ന് സ്മാരകം യുനെസ്കോയുടെ ലോക പൈതൃക സൈറ്റായി പട്ടികപ്പെടുത്തി.

ബോറോബുദൂർ ലോകത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ ബുദ്ധക്ഷേത്രമാണ്, കൂടാതെ മ്യാൻമറിലെ ബഗാനും കംബോഡിയയിലെ അങ്കോർ വാട്ടും തെക്കുകിഴക്കൻ ഏഷ്യയിലെ ഏറ്റവും വലിയ പുരാവസ്തു കേന്ദ്രങ്ങളിലൊന്നാണ്. ബോറോബുദൂർ തീർത്ഥാടനത്തിന് ജനപ്രിയമായി തുടരുന്നു, ഇന്തോനേഷ്യയിലെ ബുദ്ധമതക്കാർ സ്മാരകത്തിൽ വെസക് ദിനം ആഘോഷിക്കുന്നു. ഇന്തോനേഷ്യയിലെ വിനോദസഞ്ചാര കേന്ദ്രങ്ങളിൽ ഏറ്റവും കൂടുതൽ ആളുകൾ സന്ദർശിക്കുന്ന സ്മാരകമാണ് ബോറോബുദൂർ.

ഉത്ഭവം

ഇന്തോനേഷ്യൻ ഭാഷയിൽ, പുരാതന ക്ഷേത്രങ്ങളെ ചണ്ടി എന്നാണ് വിളിക്കുന്നത്; അതുകൊണ്ട് പ്രാദേശിക വാസികൾ "ബോറോബുദൂർ ക്ഷേത്രത്തെ" ചണ്ടി ബോറോബുദൂർ എന്നാണ് വിളിക്കുന്നത്. ചണ്ടി എന്ന പദം പുരാതന നിർമ്മിതികളെ, ഉദാഹരണത്തിന് കവാടങ്ങളെയും സ്നാനഘട്ടങ്ങളെയും കൂടി വിവരിക്കാൻ ഉപയോഗിക്കുന്നു. ബോറോബുദൂർ എന്ന പേരിന്റെ ഉത്ഭവം, വലുത് എന്നർത്ഥമുള്ള ബോറോയിൽ നിന്നും ബുദ്ധനെ സൂചിപ്പിക്കുന്ന ബുദൂർ എന്നതിൽ നിന്നുമാണ്.^[1] ഡച്ച് പണ്ഡിതനായ ജെ.എൽ. മോയൻസ് പറയുന്നതനുസരിച്ച് രാജകവി മ്പു പ്രപഞ്ച 1365-ൽ "ബുദൂരിലെ" ഒരു പവിത്ര സങ്കേതത്തെക്കുറിച്ച് പരാമർശിച്ചിട്ടുണ്ട്.^[2] സ്റ്റാംഫോർഡ് റാഫിൾസ് തന്റെ 1817-ലെ ജാവൻ ചരിത്രത്തെക്കുറിച്ചുള്ള പുസ്തകത്തിൽ "ബോറോ ബോഡോ" എന്ന് പരാമർശിച്ച് ക്ഷേത്രത്തെ വിവരിച്ചിട്ടുണ്ട്.^[3]^[4] ഒരു അടിക്കുറിപ്പിൽ റാഫിൾസ് പറയുന്നു, "ബോറോ എന്നത് ജില്ലയുടെ പേരാണ്, ബോഡോ എന്നാൽ പുരാതനം എന്നർത്ഥം."^[5] മിക്ക ചണ്ടികളും സമീപത്തുള്ള ഗ്രാമത്തിന്റെ പേരിലാണ് അറിയപ്പെടുന്നത്. ജാവനീസ് ഭാഷയുടെ രീതികൾ പിന്തുടർന്നിരുന്നെങ്കിൽ, സമീപത്തുള്ള ബോറെ ഗ്രാമത്തിന്റെ പേരിൽ നിന്നും, സ്മാരകം "ബുദൂർബോറോ" എന്ന് വിളിക്കപ്പെടേണ്ടതായിരുന്നു. സുകുമോനോ പറയുന്നതനുസരിച്ച് റാഫിൾസ് കരുതിയത് ബുദൂർ എന്നത് ആധുനിക ജാവനീസ് വാക്കായ ബുദ ("പുരാതനം") - അതായത് "പുരാതന ബോറോ" എന്നതുമായി ബന്ധപ്പെട്ടിരിക്കാം എന്നാണ്.^[1] "മഹത്തായ" അല്ലെങ്കിൽ "ബഹുമാന്യമായ" എന്നർത്ഥമുള്ള ബോറോയിൽ നിന്നും ബുദ്ധനെ സൂചിപ്പിക്കുന്ന ബുദൂർ എന്നതിൽ നിന്നും പേര് ഉത്ഭവിച്ചിരിക്കാമെന്നും അദ്ദേഹം നിർദ്ദേശിച്ചു.^[1] എന്നാൽ, മറ്റൊരു പുരാവസ്തു ഗവേഷകൻ പേരിന്റെ രണ്ടാം ഘടകം (ബുദൂർ) ജാവനീസ് പദമായ ഭുധര ("പർവ്വതം") എന്നതിൽ നിന്നാണെന്ന് നിർദ്ദേശിക്കുന്നു.^[6]

ഡച്ച് പുരാവസ്തു ഗവേഷകനായ എ.ജെ. ബെർനെറ്റ് കെമ്പേഴ്സ് നിർദ്ദേശിക്കുന്ന മറ്റൊരു സാധ്യമായ നിരുക്തം, ബോറോബുദൂർ എന്നത് വിഹാര ബുദ്ധ ഉഹ്ർ എന്ന സംസ്കൃത പദത്തിന്റെ പ്രാദേശിക ജാവനീസ് ഉച്ചാരണമായ ബിആര ബെദുഹുർ എന്നതിന്റെ ലളിതവൽക്കരിച്ച രൂപമാണെന്നാണ്. ബുദ്ധ-ഉഹ്ർ എന്ന പദത്തിന് "ബുദ്ധന്മാരുടെ നഗരം" എന്നർത്ഥം വരാം, അതേസമയം മറ്റൊരു സാധ്യമായ പദമായ ബെദുഹുർ ഒരുപക്ഷേ ഇന്നും ബാലിനീസ് നിഘണ്ടുവിൽ നിലനിൽക്കുന്ന പുരാതന ജാവനീസ് പദമാകാം, ഇതിന് "ഉയർന്ന സ്ഥലം" എന്നർത്ഥമുണ്ട്, ഇത് ധുഹുർ അല്ലെങ്കിൽ ലുഹുർ (ഉയർന്ന) എന്ന മൂലപദത്തിൽ നിന്നും നിർമ്മിച്ചതാണ്. ഇത് ബോറോബുദൂർ എന്നാൽ ഒരു കുന്നിൻമുകളിൽ അല്ലെങ്കിൽ ഉയർന്ന സ്ഥലത്ത് സ്ഥിതി ചെയ്യുന്ന ബുദ്ധന്റെ വിഹാരം എന്നർത്ഥമാക്കുന്നു.^[7]

കെഡുവിൽ, തെമാങ്ങുങ് റീജൻസിയിൽ കണ്ടെത്തിയ രണ്ട് ശിലാലേഖനങ്ങളിൽ ഒരു പവിത്ര ബുദ്ധമത കെട്ടിടത്തിന്റെ - ഒരുപക്ഷേ ബോറോബുദൂരിനെ സൂചിപ്പിക്കുന്നതായിരിക്കാം - നിർമ്മാണവും ഉദ്ഘാടനവും പരാമർശിച്ചിട്ടുണ്ട്. 824-ലെ കരങ്തേങ് ശിലാലേഖനം, സമരതുങ്ങയുടെ മകളായ പ്രമോധവർദ്ധനി ഉദ്ഘാടനം ചെയ്ത ജിനലയ (ലൗകിക ആഗ്രഹങ്ങളെ ജയിച്ച് ജ്ഞാനോദയം നേടിയവരുടെ മേഖല) എന്ന പേരിലുള്ള ഒരു പവിത്ര കെട്ടിടത്തെക്കുറിച്ച് പരാമർശിക്കുന്നു. 842-ലെ ത്രി തെപുസൻ ശിലാലേഖനം, ഭൂമിസംഭാര എന്ന് വിളിക്കപ്പെടുന്ന ഒരു കമൂലൻ എന്ന സ്ഥാപനത്തിന്റെ ധനസഹായത്തിനും പരിപാലനത്തിനുമായി ശ്രീ കഹുലുന്നൻ (പ്രമോധവർദ്ധനി) നൽകിയ സിമ, (നികുതി രഹിത) ഭൂമികളെക്കുറിച്ച് പരാമർശിക്കുന്നു.^[8] കമൂലൻ എന്നത് ഉത്ഭവസ്ഥാനം എന്നർത്ഥമുള്ള മുല എന്ന വാക്കിൽ നിന്നാണ്, ഇത് പൂർവികരെ, ഒരുപക്ഷേ ശൈലേന്ദ്രരുടേതിനെ ആദരിക്കാനുള്ള ഒരു പവിത്ര കെട്ടിടമാണ്. യോഹാനസ് ഗിജ്സ്ബെർട്ടസ് ഡി കാസ്പാരിസ് നിർദ്ദേശിച്ചത് ഭൂമി സംഭാര ഭുധാര, ബോധിസത്വത്വത്തിന്റെ പത്ത് ഘട്ടങ്ങൾക്ക് ശേഷമുള്ള സംയോജിത സദ്ഗുണങ്ങളുടെ പർവതം എന്നർത്ഥമുള്ള സംസ്കൃത പദം, ആയിരുന്നു ബോറോബുദൂരിന്റെ യഥാർത്ഥ പേര് എന്നാണ്.^[9]

ചരിത്രം

നിർമ്മാണം

ജാവയിലെ ജനങ്ങളോട് ഹിന്ദു പുരോഹിതന്മാർ തലമുറകളായി അഭ്യർത്ഥിച്ചിരുന്നു, വാസ്തുവിദ്യാ വിദഗ്ധനും എഴുത്തുകാരനുമായ ജാക് ഡുമാർസേ ആദ്യമായി 450 എഡിയിൽ പരാമർശിച്ചതായി കണ്ടെത്തി. ശൈലേന്ദ്ര, സഞ്ജയ രാജവംശങ്ങളുടെ സ്വാധീനം പിന്നീട് ഉണ്ടായി. സഞ്ജയയും ശൈലേന്ദ്രയും നൂറ്റമ്പത് വർഷത്തോളം മധ്യ ജാവയിൽ അധികാരം പങ്കിട്ടിരുന്നുവെന്നും 732 മുതൽ 882 വരെ മാറി മാറി ഭരണം നടത്തിയതായും ഡി കാസ്പാരിസ് നിഗമനത്തിലെത്തിയതായി ഡുമാർസേ പറയുന്നു. ഈ കാലയളവിൽ കെഡു സമതലത്തിന് ചുറ്റുമുള്ള സമതലങ്ങളിലും പർവ്വതങ്ങളിലും നിരവധി ഹിന്ദു-ബുദ്ധ സ്മാരകങ്ങൾ നിർമ്മിക്കപ്പെട്ടു. പ്രാംബനൻ ക്ഷേത്ര സമുച്ചയം നിർമ്മിച്ച അതേ കാലഘട്ടത്തിൽ തന്നെ ബോറോബുദൂർ ഉൾപ്പെടെയുള്ള ബുദ്ധമത സ്മാരകങ്ങളും നിർമ്മിക്കപ്പെട്ടു. 732 എഡിയിൽ, രാജാവ് സഞ്ജയ ബോറോബുദൂരിൽ നിന്ന് 10 കിലോമീറ്റർ കിഴക്കുള്ള വുക്കിർ കുന്നിൽ ഒരു ശിവലിംഗ സാങ്കേതികം നിർമ്മിക്കാൻ ഉത്തരവിട്ടു. ബോറോബുദൂരിന്റെ നിർമ്മാണത്തെക്കുറിച്ചോ ഉദ്ദേശ്യത്തെക്കുറിച്ചോ അറിയപ്പെടുന്ന രേഖകളൊന്നുമില്ല. ക്ഷേത്രത്തിന്റെ മറഞ്ഞുകിടക്കുന്ന അടിത്തറയിലെ കൊത്തുപണികളും 8-ഉം 9-ഉം നൂറ്റാണ്ടുകളിലെ രാജകീയ ഉത്തരവുകളിൽ സാധാരണയായി ഉപയോഗിച്ചിരുന്ന ശിലാലേഖനങ്ങളും താരതമ്യം ചെയ്താണ് നിർമ്മാണ കാലയളവ് കണക്കാക്കിയിട്ടുള്ളത്. ക്ഷേത്രങ്ങളിലെ ഇന്ത്യൻ വാസ്തുവിദ്യാ പ്രക്രിയയുടെ താരതമ്യവും, അധികാരത്തിലുണ്ടായിരുന്നവരെ കണക്കിലെടുക്കലും, ബോറോബുദൂരിന്റെ നിർമ്മാണം അഞ്ച് ഘട്ടങ്ങളിലായി ഏകദേശം തീയതി നിർണ്ണയിക്കാൻ ഡുമാർസേയെ പ്രാപ്തനാക്കി. ഏകദേശം 780-ൽ ശൈലേന്ദ്ര ആരംഭിച്ചു, രണ്ടും മൂന്നും ഘട്ടങ്ങൾ 792 മുതൽ അവരുടെ തകർച്ചയുടെ കാലത്ത് 824-ൽ നാലാം ഘട്ടം വരെ തുടർന്നു. 833-ൽ സഞ്ജയ ബോറോബുദൂരിന്റെ അഞ്ചാം ഘട്ടം പൂർത്തിയാക്കി. സഞ്ജയയുടെ അടുത്ത പിൻഗാമി രാകൈ പനങ്കരൻ ബുദ്ധമത അനുയായികൾക്ക് അത്തരം ക്ഷേത്രങ്ങൾ നിർമ്മിക്കാൻ അനുമതി നൽകിയതിനാലാണ് ആ കാലത്ത് ബോറോബുദൂർ ഉൾപ്പെടെയുള്ള ബുദ്ധമത ക്ഷേത്രങ്ങളുടെ നിർമ്മാണം സാധ്യമായത്. വാസ്തവത്തിൽ, തന്റെ ആദരവ് കാണിക്കാൻ, 779 എഡിയിൽ തീയതിയിട്ട കലാസൻ ചാർട്ടറിൽ എഴുതിയിരിക്കുന്നത് പോലെ, പനങ്കരൻ കലാസൻ ഗ്രാമം ബുദ്ധമത സമൂഹത്തിന് നൽകി. ഒരു ഹിന്ദു രാജാവിന് ഒരു ബുദ്ധമത സ്മാരകം സ്ഥാപിക്കുന്നതിന് പിന്തുണ നൽകാൻ കഴിഞ്ഞതിനാലോ അല്ലെങ്കിൽ ഒരു ബുദ്ധമത രാജാവിന് അതുപോലെ പ്രവർത്തിക്കാൻ കഴിഞ്ഞതിനാലോ ജാവയിൽ മതത്തെക്കുറിച്ച് ഗൗരവമായ സംഘർഷം ഉണ്ടായിരുന്നില്ല എന്ന് ചില പുരാവസ്തു ഗവേഷകർ വിശ്വസിക്കുന്നു. 856-ലെ റാറ്റുബക പീഠഭൂമിയിലെ യുദ്ധം വളരെ പിന്നീടായിരുന്നു, അത് ഒരു രാഷ്ട്രീയ യുദ്ധമായിരുന്നു. പ്രാംബനനിൽ ശൈലേന്ദ്രയുടെ പങ്കാളിത്തം നിലനിന്നിരുന്ന സമാധാനപരമായ സഹവർത്തിത്വത്തിന്റെ അന്തരീക്ഷം ഉണ്ടായിരുന്നു.

പരിത്യാഗം

ബോറോബുദൂർ അഗ്നിപർവ്വത ചാരം പാളികൾക്കും കാടിൻ്റെ വളർച്ചയ്ക്കും കീഴിൽ നൂറ്റാണ്ടുകളായി മറഞ്ഞിരുന്നു. അത് ഉപേക്ഷിച്ചതിന് പിന്നിലെ വസ്തുതകൾ ദുരൂഹമായി തുടരുന്നു. സ്മാരകത്തിൻ്റെ സജീവമായ ഉപയോഗവും അതിലേക്കുള്ള ബുദ്ധ തീർത്ഥാടനവും എപ്പോൾ നിലച്ചുവെന്ന് അറിയില്ല. 928 നും 1006 നും ഇടയിൽ, Mpu Sindok, അഗ്നിപർവ്വത സ്ഫോടനങ്ങളുടെ ഒരു പരമ്പരയെ തുടർന്ന് മാതരം രാജ്യത്തിൻ്റെ തലസ്ഥാനം കിഴക്കൻ ജാവ പ്രദേശത്തേക്ക് മാറ്റി; ഇത് ഉപേക്ഷിക്കലിനെ സ്വാധീനിച്ചോ എന്ന് ഉറപ്പില്ല, എന്നാൽ പല സ്രോതസ്സുകളും ഇത് ഉപേക്ഷിക്കപ്പെടാനുള്ള ഏറ്റവും സാധ്യതയുള്ള കാലഘട്ടമാണെന്ന് പരാമർശിക്കുന്നു.^[10]^[13].^[14] കൊട്ടാരത്തിലേക്ക് മടങ്ങിയെത്തിയ രാജകുമാരൻ രോഗബാധിതനായി ഒരാളായി മരിച്ചു. ദിവസം കഴിഞ്ഞ്.^[14]

വീണ്ടും കണ്ടെത്തൽ

അത് പിടിച്ചെടുക്കൽ, 1811 മുതൽ 1816 വരെ ബ്രിട്ടീഷ് ഭരണത്തിൻ കീഴിലായിരുന്നു ജാവ. ബ്രിട്ടൻ്റെ പ്രതിനിധിയും ഗവർണർ ജനറലും സ്റ്റാംഫോർഡ് റാഫിൾസ് ആയിരുന്നു. ജാവയുടെ ചരിത്രത്തിൽ താൽപ്പര്യം. ദ്വീപിലുടനീളം തൻ്റെ പര്യടനത്തിനിടെ അദ്ദേഹം ജാവനീസ് പുരാവസ്തുക്കൾ ശേഖരിക്കുകയും പ്രാദേശിക നിവാസികളുമായി സമ്പർക്കം പുലർത്തുകയും കുറിപ്പുകൾ തയ്യാറാക്കുകയും ചെയ്തു.^[15] 1814-ൽ സെമാരംഗ് എന്ന സ്ഥലത്തേക്കുള്ള ഒരു പരിശോധനാ പര്യടനത്തിൽ, ആഴത്തിലുള്ള ഒരു വലിയ സ്മാരകത്തെക്കുറിച്ച് അദ്ദേഹത്തെ അറിയിച്ചു. ഗ്രാമത്തിനടുത്തുള്ള ഒരു കാട്ടിൽ ബ്യൂമിസെഗോറോ.^[14] അദ്ദേഹം Hermann Cornelius [nl] അയച്ചു, ഒരു ഡച്ച് എഞ്ചിനീയർ, മറ്റ് പുരാതന കാലത്ത്. പര്യവേക്ഷണങ്ങൾ 1806-07-ൽ സേവു സമുച്ചയം കണ്ടെത്തി. രണ്ട് മാസത്തിനുള്ളിൽ, കൊർണേലിയസും അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ 200 ആളുകളും മരങ്ങൾ വെട്ടി, സസ്യങ്ങൾ കത്തിച്ചു, സ്മാരകം വെളിപ്പെടുത്താൻ ഭൂമി കുഴിച്ചു. തകർച്ചയുടെ അപകടം കാരണം, അദ്ദേഹത്തിന് എല്ലാ ഗാലറികളും കണ്ടെത്താനായില്ല. കൊർണേലിയസ് തൻ്റെ കണ്ടെത്തലുകൾ വിവിധ ഡ്രോയിംഗുകൾ ഉൾപ്പെടെ റാഫിൾസിന് റിപ്പോർട്ട് ചെയ്തു. റാഫിൾസ് തൻ്റെ പുസ്തകത്തിൽ ഏതാനും വാചകങ്ങളിൽ മാത്രമേ ഈ കണ്ടെത്തലിനെ കുറിച്ച് പരാമർശിച്ചിട്ടുള്ളൂവെങ്കിലും, ആ സ്ഥലം സ്വയം സന്ദർശിച്ചില്ലെങ്കിലും, സ്മാരകത്തിൻ്റെ പുനർനിർമ്മാണത്തിന് അദ്ദേഹത്തെ ലോകശ്രദ്ധയിലേക്ക് കൊണ്ടുവന്ന വ്യക്തിയായി കണക്കാക്കുന്നു.^[14]

കെഡു റീജിയണിലെ റെസിഡൻ്റ് ക്രിസ്റ്റ്യാൻ ലോഡെവിജ്ക് ഹാർട്ട്മാൻ, കൊർണേലിയസിൻ്റെ പ്രവർത്തനം തുടർന്നു, 1835-ൽ , മുഴുവൻ സമുച്ചയവും ഒടുവിൽ കണ്ടെത്തി. ബോറോബുദൂരിലുള്ള അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ താൽപ്പര്യം ഉദ്യോഗസ്ഥനേക്കാൾ വ്യക്തിഗതമായിരുന്നു. ഹാർട്ട്മാൻ തൻ്റെ പ്രവർത്തനങ്ങളെക്കുറിച്ച് ഒരു റിപ്പോർട്ടും എഴുതിയിട്ടില്ല, പ്രത്യേകിച്ച്, പ്രധാന സ്തൂപം യിൽ ബുദ്ധൻ്റെ വലിയ പ്രതിമ കണ്ടെത്തിയെന്ന ആരോപണം.^[16] 1842-ൽ ഹാർട്ട്മാൻ പ്രധാന താഴികക്കുടം അന്വേഷിച്ചു, അദ്ദേഹം കണ്ടെത്തിയത് അജ്ഞാതമാണെങ്കിലും പ്രധാന സ്തൂപം അവശേഷിക്കുന്നു ശൂന്യമാണ്.^[17]

ഡച്ച് ഈസ്റ്റ് ഇൻഡീസ് ഗവൺമെൻ്റ് പിന്നീട് ഫ്രാൻസ് കാരെൽ വിൽസനെ ചുമതലപ്പെടുത്തി എന്ന ഡച്ച് എഞ്ചിനീയറിംഗ് ഉദ്യോഗസ്ഥൻ, അദ്ദേഹം സ്മാരകത്തെക്കുറിച്ച് പഠിക്കുകയും നൂറുകണക്കിന് ദുരിതാശ്വാസ രേഖാചിത്രങ്ങൾ വരക്കുകയും ചെയ്തു. ജാൻ ഫ്രെഡറിക് ഗെറിറ്റ് ബ്രുമണ്ട് സ്മാരകത്തെ കുറിച്ച് വിശദമായ പഠനം നടത്താൻ നിയോഗിക്കപ്പെട്ടു, അത് 1859-ൽ പൂർത്തിയായി. വിൽസൻ്റെ ഡ്രോയിംഗുകൾക്ക് അനുബന്ധമായി ബ്രുമണ്ടിൻ്റെ പഠനത്തെ അടിസ്ഥാനമാക്കി ഒരു ലേഖനം പ്രസിദ്ധീകരിക്കാൻ സർക്കാർ ഉദ്ദേശിച്ചിരുന്നു. എന്നാൽ ബ്രുംണ്ട് സഹകരിക്കാൻ വിസമ്മതിച്ചു. പിന്നീട് ഗവൺമെൻ്റ് മറ്റൊരു പണ്ഡിതനെ ചുമതലപ്പെടുത്തി, കോൺറാഡസ് ലീമാൻസ്, അദ്ദേഹം ബ്രുമണ്ടിൻ്റെയും വിൽസൻ്റെയും ഉറവിടങ്ങളെ അടിസ്ഥാനമാക്കി ഒരു മോണോഗ്രാഫ് സമാഹരിച്ചു. 1873-ൽ, ബോറോബുദൂറിനെക്കുറിച്ചുള്ള വിശദമായ പഠനത്തിൻ്റെ ആദ്യ മോണോഗ്രാഫ് പ്രസിദ്ധീകരിച്ചു, തുടർന്ന് ഒരു വർഷത്തിനുശേഷം അതിൻ്റെ ഫ്രഞ്ച് വിവർത്തനം.^[16] സ്മാരകത്തിൻ്റെ ആദ്യ ഫോട്ടോ എടുത്തത് 1872-ൽ ഡച്ചുകാരാണ്. -ഫ്ലെമിഷ് കൊത്തുപണിക്കാരൻ ഇസിഡോർ വാൻ Kinsbergen.^[18]

1882-ൽ, സാംസ്‌കാരിക പുരാവസ്തുക്കളുടെ ചീഫ് ഇൻസ്‌പെക്ടർ സ്മാരകത്തിൻ്റെ അസ്ഥിരമായ അവസ്ഥയെത്തുടർന്ന്, റിലീഫുകൾ മ്യൂസിയങ്ങളിലേക്ക് മാറ്റിക്കൊണ്ട് ബോറോബുദൂർ പൂർണ്ണമായും വേർപെടുത്താൻ ശുപാർശ ചെയ്തു.^[18] തൽഫലമായി, സർക്കാർ വില്ലെം പീറ്ററെ നിയമിച്ചു ഗ്രോനെവെൽഡ്, ബറ്റേവിയൻ സൊസൈറ്റി ഓഫ് ആർട്സ് ആൻഡ് സയൻസസിൻ്റെ പുരാവസ്തു ശേഖരണത്തിൻ്റെ ക്യൂറേറ്റർ, സൈറ്റിനെ കുറിച്ച് സമഗ്രമായ അന്വേഷണം നടത്താനും സമുച്ചയത്തിൻ്റെ യഥാർത്ഥ അവസ്ഥ വിലയിരുത്തുക; ഈ ഭയങ്ങൾ ന്യായീകരിക്കപ്പെടാത്തതാണെന്ന് അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ റിപ്പോർട്ട് കണ്ടെത്തി, അത് അതേപടി ഉപേക്ഷിക്കാൻ ശുപാർശ ചെയ്തു.^[19]

ബോറോബുദൂർ സുവനീറുകളുടെ ഉറവിടമായി കണക്കാക്കപ്പെട്ടു, അതിൻ്റെ ശിൽപങ്ങളുടെ ഭാഗങ്ങൾ കൊള്ളയടിക്കപ്പെട്ടു,^[20] ചിലത് കൊളോണിയൽ-സർക്കാർ സമ്മതത്തോടെ പോലും. 1896-ൽ സിയാം കിംഗ് ചുലാലോങ്കോൺ ജാവ സന്ദർശിക്കുകയും ബോറോബുദൂരിൽ നിന്ന് എടുത്ത എട്ട് വണ്ടി നിറച്ച ശിൽപങ്ങൾ വീട്ടിലേക്ക് കൊണ്ടുപോകാൻ അനുവദിക്കുകയും ചെയ്തു. നിരവധി റിലീഫ് പാനലുകളിൽ നിന്ന് എടുത്ത മുപ്പത് കഷണങ്ങൾ, അഞ്ച് ബുദ്ധ ചിത്രങ്ങൾ, രണ്ട് സിംഹങ്ങൾ, ഒന്ന് ഗാർഗോയിൽ, ഗോവണിപ്പടികളിൽ നിന്നും ഗേറ്റ്‌വേകളിൽ നിന്നുമുള്ള നിരവധി കലാ രൂപങ്ങൾ, ഒരു കാവൽ പ്രതിമ (ദ്വാരപാല) എന്നിവ ഇതിൽ ഉൾപ്പെടുന്നു. ഈ പുരാവസ്തുക്കളിൽ പലതും, പ്രത്യേകിച്ച് സിംഹങ്ങൾ, ദ്വാരപാല, കാല, മകര ഭീമൻ വാട്ടർസ്‌പൗട്ട് എന്നിവ ഇപ്പോൾ ദി നാഷണൽ മ്യൂസിയത്തിലെ ജാവ ആർട്ട് റൂമിൽ പ്രദർശിപ്പിച്ചിരിക്കുന്നു. ബാങ്കോക്കിൽ.^[21]

പുനഃസ്ഥാപിക്കൽ

1885-ൽ ഡച്ച് എഞ്ചിനീയർ Jan Willem IJzerman [id; nl], യോഗ്യകാർത്തയിലെ ആർക്കിയോളജിക്കൽ സൊസൈറ്റിയുടെ ചെയർമാനായ, ബോറോബുദൂർ ശ്രദ്ധ ആകർഷിച്ചു. ക്ഷേത്രത്തിൻ്റെ അടിത്തട്ട് ഒരു മറഞ്ഞിരിക്കുന്ന കാൽപ്പാദം.^[19] 1890-1891 കാലഘട്ടത്തിൽ എടുത്ത ഫോട്ടോഗ്രാഫുകൾ മറഞ്ഞിരിക്കുന്ന കാലിലെ ആശ്വാസം വെളിപ്പെടുത്തി; പിന്നീട് കവറുകൾ മാറ്റി.^[19] ഈ കണ്ടുപിടുത്തം ഡച്ച് ഈസ്റ്റ് ഇൻഡീസ് ഗവൺമെൻ്റിനെ സ്മാരകം സംരക്ഷിക്കുന്നതിനുള്ള നടപടികൾ കൈക്കൊള്ളാൻ പ്രേരിപ്പിച്ചു. 1900-ൽ, സംരക്ഷണം ആസൂത്രണം ചെയ്യുന്നതിനായി മൂന്നംഗ കമ്മീഷൻ രൂപീകരിച്ചു, 1902-ൽ കമ്മീഷൻ മൂന്ന് തവണ നിർദ്ദേശം സമർപ്പിച്ചു.^[22] ആദ്യം, മൂലകൾ പുനഃസ്ഥാപിച്ചും കല്ലുകൾ നീക്കം ചെയ്തും തകർച്ച ഒഴിവാക്കാം. അത് അടുത്തുള്ള ഭാഗങ്ങളെ അപകടത്തിലാക്കി, ആദ്യത്തെ ബാലസ്ട്രേഡുകൾ ശക്തിപ്പെടുത്തുകയും നിരവധി സ്ഥലങ്ങൾ, കമാനങ്ങൾ, സ്തൂപങ്ങൾ, പ്രധാന താഴികക്കുടം എന്നിവ പുനഃസ്ഥാപിക്കുകയും ചെയ്തു. രണ്ടാമതായി, നിലകളും സ്‌പൗട്ടുകളും പുനഃസ്ഥാപിച്ചുകൊണ്ട് പരിചരണം നിലനിർത്തുകയും വെള്ളം ഡിസ്ചാർജ് മെച്ചപ്പെടുത്തുകയും വേണം. മൂന്നാമതായി, എല്ലാ അയഞ്ഞ കല്ലുകളും നീക്കം ചെയ്യണം, സ്മാരകം ആദ്യത്തെ ബാലസ്ട്രേഡുകൾ വരെ വൃത്തിയാക്കണം, രൂപഭേദം വരുത്തിയ കല്ലുകൾ നീക്കം ചെയ്യുകയും പ്രധാന താഴികക്കുടം പുനഃസ്ഥാപിക്കുകയും വേണം.^[22] 1905-ൽ, ഈ നിർദ്ദേശം അംഗീകരിക്കപ്പെട്ടു അക്കാലത്ത് മൊത്തം ചെലവ് ഏകദേശം 48,800 ഡച്ച് ഗിൽഡർ (2022ലെ ƒ13,92,279).^[22]

ഡച്ച് ആർമി എഞ്ചിനീയറായ Theodoor van Erp [nl] യുടെ നേതൃത്വത്തിൽ 1907-ൽ പുനരുദ്ധാരണം ആരംഭിച്ചു.^[23] ആദ്യത്തെ ഏഴ് മാസത്തെ പുനരുദ്ധാരണം കാണാതായ ബുദ്ധ ശിരസ്സുകളും പാനൽ കല്ലുകളും കണ്ടെത്തുന്നതിനായി സ്മാരകത്തിന് ചുറ്റുമുള്ള മൈതാനം ഖനനം ചെയ്യുന്നതിൽ വ്യാപൃതനായി. വാൻ എർപ്പ് മുകളിലെ മൂന്ന് വൃത്താകൃതിയിലുള്ള പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകളും സ്തൂപങ്ങളും പൊളിച്ച് പുനർനിർമ്മിച്ചു. വഴിയിൽ, വാൻ എർപ്പ് സ്മാരകം മെച്ചപ്പെടുത്താൻ തനിക്ക് ചെയ്യാൻ കഴിയുന്ന കൂടുതൽ കാര്യങ്ങൾ കണ്ടെത്തി; 1908-ൽ അദ്ദേഹം മറ്റൊരു നിർദ്ദേശം സമർപ്പിച്ചു, അത് 34,600 ഗിൽഡറുകളുടെ അധിക ബജറ്റ് (2022ലെ ƒ8,75,176).^[24] പുനഃസ്ഥാപിക്കൽ 1911-ൽ പൂർത്തിയാക്കി, ഒറ്റനോട്ടത്തിൽ, ബോറോബുദൂർ പഴയ പ്രതാപത്തിലേക്ക് പുനഃസ്ഥാപിക്കപ്പെട്ടു.^[25] വാൻ എർപ്പ് ഛത്ര ശ്രദ്ധാപൂർവ്വം പുനർനിർമ്മിച്ചുകൊണ്ട് മുന്നോട്ട് പോയി. പ്രധാന സ്തൂപത്തിന് മുകളിൽ (മൂന്ന് തട്ടുകളുള്ള പരസോൾ). എന്നിരുന്നാലും, പിന്നിൽ പുനർനിർമ്മിക്കുന്നതിന് ആവശ്യമായ ഒറിജിനൽ കല്ലുകൾ ഉപയോഗിച്ചിട്ടില്ലെന്ന് ഉദ്ധരിച്ച് അദ്ദേഹം പിന്നീട് ചത്ര പൊളിച്ചുമാറ്റി, അതായത് ബോറോബുദൂറിൻ്റെ പിനാക്കിളിൻ്റെ യഥാർത്ഥ രൂപകൽപ്പന യഥാർത്ഥത്തിൽ അജ്ഞാതമാണ്.^[24] പൊളിച്ചുമാറ്റിയ ചത്ര ഇപ്പോൾ സൂക്ഷിച്ചിരിക്കുന്നത് കർമവിഭംഗ മ്യൂസിയം, നിന്ന് നൂറുകണക്കിന് മീറ്റർ വടക്ക് ബോറോബുദൂർ.

പരിമിതമായ ബജറ്റ് കാരണം, പുനരുദ്ധാരണം പ്രാഥമികമായി ശിൽപങ്ങൾ വൃത്തിയാക്കുന്നതിലാണ് ശ്രദ്ധ കേന്ദ്രീകരിച്ചത്, വാൻ എർപ്പ് ഡ്രെയിനേജ് പ്രശ്നം പരിഹരിച്ചില്ല. പതിനഞ്ച് വർഷത്തിനുള്ളിൽ, ഗാലറിയുടെ ഭിത്തികൾ തൂങ്ങുകയും, റിലീഫുകൾ പുതിയ വിള്ളലുകളുടെയും അപചയത്തിൻ്റെയും ലക്ഷണങ്ങൾ കാണിക്കുകയും ചെയ്തു.^[23] വാൻ എർപ് ആൽക്കലി ഉപ്പ്, കാൽസ്യം ഹൈഡ്രോക്സൈഡ് എന്നിവയിൽ നിന്ന് കോൺക്രീറ്റ് ഉപയോഗിച്ചു. ചോർന്നൊലിക്കുകയും നിർമ്മാണത്തിൻ്റെ ബാക്കി ഭാഗത്തേക്ക് കൊണ്ടുപോകുകയും ചെയ്തു. ഇത് ചില പ്രശ്നങ്ങൾക്ക് കാരണമായി, അതിനാൽ കൂടുതൽ സമഗ്രമായ നവീകരണം അടിയന്തിരമായി ആവശ്യമാണ്.

അതിനുശേഷം ചെറിയ പുനരുദ്ധാരണങ്ങൾ നടത്തിയിരുന്നുവെങ്കിലും പൂർണ്ണമായ സംരക്ഷണത്തിന് പര്യാപ്തമായിരുന്നില്ല. രണ്ടാം ലോകമഹായുദ്ധം, ഇന്തോനേഷ്യൻ ദേശീയ വിപ്ലവം 1945 മുതൽ 1949 വരെ, ബോറോബുദൂർ പുനരുദ്ധാരണ ശ്രമങ്ങൾ നിർത്തിവച്ചു. കാലാവസ്ഥയും ഡ്രെയിനേജ് പ്രശ്‌നങ്ങളും ഈ സ്മാരകത്തിന് കൂടുതൽ ബാധിച്ചു, ഇത് ക്ഷേത്രത്തിനുള്ളിലെ എർത്ത് കോർ വികസിക്കുന്നതിനും ശിലാ ഘടനയെ തള്ളിയിടുന്നതിനും മതിലുകൾ ചരിഞ്ഞതിനും കാരണമായി. 1950-കളിൽ ബോറോബുദൂരിൻ്റെ ചില ഭാഗങ്ങൾ തകർച്ചയുടെ ആസന്നമായ അപകടത്തെ അഭിമുഖീകരിച്ചു. 1965-ൽ ഇന്തോനേഷ്യ, യുനെസ്കോ, ബോറോബുദൂരിലെയും മറ്റ് സ്മാരകങ്ങളിലെയും കാലാവസ്ഥാ പ്രശ്‌നത്തെ പ്രതിരോധിക്കാനുള്ള മാർഗങ്ങളെക്കുറിച്ചുള്ള ഉപദേശം ആവശ്യപ്പെട്ടു. 1968-ൽ, അന്നത്തെ ഇന്തോനേഷ്യയിലെ ആർക്കിയോളജിക്കൽ സർവീസിൻ്റെ തലവനായ സോക്‌മോണോ തൻ്റെ "സേവ് ബോറോബുദൂർ" കാമ്പെയ്ൻ ആരംഭിച്ചു, ഒരു വലിയ പുനരുദ്ധാരണ പദ്ധതി സംഘടിപ്പിക്കാനുള്ള ശ്രമത്തിലാണ്.^[26]

1960-കളുടെ അവസാനത്തിൽ, ഇന്തോനേഷ്യൻ സർക്കാർ സ്മാരകം സംരക്ഷിക്കുന്നതിനായി ഒരു വലിയ നവീകരണത്തിന് അന്താരാഷ്ട്ര സമൂഹത്തോട് അഭ്യർത്ഥിച്ചിരുന്നു. 1973-ൽ, ബോറോബുദൂർ പുനഃസ്ഥാപിക്കുന്നതിനുള്ള ഒരു മാസ്റ്റർ പ്ലാൻ സൃഷ്ടിക്കപ്പെട്ടു.^[27] ബോറോബുദൂർ സംരക്ഷിക്കുന്നതിനുള്ള പ്രോജക്ടിൻ്റെ നടത്തിപ്പിനായി നൽകേണ്ട സന്നദ്ധ സംഭാവനകളെക്കുറിച്ചുള്ള ഒരു കരാറിലൂടെ (പാരീസ്, 29 ജനുവരി 1973), ഓസ്‌ട്രേലിയ

വാസ്തുവിദ്യ

പുനർനിർമ്മാണ വേളയിൽ ബോറോബുദൂരിലെ പുരാവസ്തു ഗവേഷണം സൂചിപ്പിക്കുന്നത്, ഹിന്ദുമതത്തിൻ്റെ അനുയായികൾ^[28] അല്ലെങ്കിൽ ഒരു പ്രീ-ഇന്ഡിക് വിശ്വാസം ബോറോബുദൂറിൻ്റെ കുന്നിൽ ബുദ്ധമതക്കാർ ഈ സ്ഥലം ഏറ്റെടുക്കുന്നതിന് മുമ്പ് തന്നെ ഒരു വലിയ ഘടന സ്ഥാപിക്കാൻ തുടങ്ങിയിരുന്നു എന്നാണ്. അടിസ്ഥാനങ്ങൾ ഏതെങ്കിലും ഹിന്ദു അല്ലെങ്കിൽ ബുദ്ധ ആരാധനാലയ ഘടനകളിൽ നിന്ന് വ്യത്യസ്തമാണ്, അതിനാൽ, പ്രാരംഭ ഘടന ഹിന്ദു അല്ലെങ്കിൽ ബുദ്ധമതത്തെക്കാൾ തദ്ദേശീയ ജാവനീസ് ആയി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു.^[29]

ഡിസൈൻ

ഒറ്റ വലിയ സ്തൂപം ആയിട്ടാണ് ബോറോബുദൂർ നിർമ്മിച്ചിരിക്കുന്നത്, മുകളിൽ നിന്ന് നോക്കുമ്പോൾ, ഒരു ഭീമാകാരമായ തന്ത്ര ബുദ്ധൻ മണ്ഡല രൂപമെടുക്കുന്നു, ഒരേസമയം ബുദ്ധമത പ്രപഞ്ചത്തെയും ബുദ്ധമതത്തെയും പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു. മനസ്സിൻ്റെ സ്വഭാവം.^[30] ഇത് ഒരു മണ്ഡലമാണെന്ന ആശയം ചില പണ്ഡിതന്മാർ നിരാകരിക്കുന്നു കാരണം, അവരുടെ വീക്ഷണത്തിൽ, ശൈലേന്ദ്രന്മാർ താന്ത്രിക അല്ലെങ്കിൽ വജ്രയാന ബുദ്ധമതത്തിൻ്റെ അനുയായികളായിരുന്നു എന്നതിന് തെളിവുകളൊന്നും നിലവിലില്ല cn|date=ഫെബ്രുവരി 2024}} യഥാർത്ഥ അടിത്തറ ഒരു ചതുരമാണ്, ഏകദേശം ഓരോ വശത്തും 118 മീറ്റർ (387 അടി). ഇതിന് ഒമ്പത് പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകളുണ്ട്, അതിൽ താഴത്തെ ആറെണ്ണം ചതുരം, മുകളിലെ മൂന്നെണ്ണം വൃത്താകൃതി.^[31] മുകളിലെ പ്ലാറ്റ്‌ഫോം ഒരു വലിയ കേന്ദ്ര സ്തൂപത്തിന് ചുറ്റുമുള്ള എഴുപത്തിരണ്ട് ചെറിയ സ്തൂപങ്ങൾ അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു. ഓരോ സ്തൂപവും മണിയുടെ ആകൃതിയിലുള്ളതും നിരവധി അലങ്കാര തുറസ്സുകളാൽ തുളച്ചതുമാണ്. ബുദ്ധൻ്റെ പ്രതിമകൾ കുത്തിത്തുറന്ന ചുറ്റുമതിലിനുള്ളിൽ ഇരിക്കുന്നു.

ബോറോബുദൂറിൻ്റെ രൂപകല്പന ഒരു സ്റ്റെപ്പ് പിരമിഡ് രൂപത്തിലായിരുന്നു മെഗാലിത്തിക്]] ഇന്തോനേഷ്യയിലെ സംസ്കാരം നിരവധി മണ്ണ് കുന്നുകളും കല്ല് സ്റ്റെപ്പ് പിരമിഡ് ഘടനകളും നിർമ്മിച്ചു സിസോലോക്കിന് സമീപമുള്ള പങ്ഗുയാംഗൻ സൈറ്റിൽ^[32], കുനിംഗന് സമീപമുള്ള സിപാരി എന്നിവിടങ്ങളിൽ നിന്ന് കണ്ടെത്തിയ പുണ്ടെൻ ബെരുണ്ടാക്ക്.^[33] പർവതങ്ങളും ഉയർന്ന സ്ഥലങ്ങളും പൂർവ്വിക ആത്മാക്കളുടെയോ ഹ്യാങ് മാരുടെയോ വാസസ്ഥലമാണെന്ന പ്രാദേശിക വിശ്വാസങ്ങളെ അടിസ്ഥാനമാക്കിയുള്ളതാണ് കല്ല് പിരമിഡുകളുടെ നിർമ്മാണം.^[34]

സ്മാരകത്തിൻ്റെ മൂന്ന് വിഭജനങ്ങൾ ബുദ്ധമത പ്രപഞ്ചശാസ്ത്രത്തിൻ്റെ മൂന്ന് "മണ്ഡലങ്ങളെ" പ്രതീകപ്പെടുത്തുന്നു, അതായത് കാമധാതു (ആഗ്രഹങ്ങളുടെ ലോകം), രൂപധാതു (രൂപങ്ങളുടെ ലോകം), ഒടുവിൽ അരൂപധാതു (രൂപരഹിതമായ ലോകം). സാധാരണ ബുദ്ധിജീവികൾ അവരുടെ ജീവിതം ഏറ്റവും താഴ്ന്ന തലത്തിൽ, ആഗ്രഹത്തിൻ്റെ മണ്ഡലത്തിൽ ജീവിക്കുന്നു. തുടർച്ചയായ അസ്തിത്വത്തിനായുള്ള എല്ലാ ആഗ്രഹങ്ങളും കത്തിച്ചവർ, ആഗ്രഹത്തിൻ്റെ ലോകം ഉപേക്ഷിച്ച്, രൂപത്തിൻ്റെ തലത്തിൽ മാത്രം ലോകത്ത് ജീവിക്കുന്നു: അവർ രൂപങ്ങൾ കാണുന്നു, പക്ഷേ അവയിലേക്ക് ആകർഷിക്കപ്പെടുന്നില്ല. അവസാനമായി, പൂർണ്ണ ബുദ്ധന്മാർ രൂപത്തിന് പോലും അപ്പുറത്തേക്ക് പോയി, അതിൻ്റെ ശുദ്ധവും ഏറ്റവും അടിസ്ഥാനപരവുമായ തലത്തിൽ, രൂപരഹിതമായ നിർവാണ സമുദ്രത്തിൽ യാഥാർത്ഥ്യം അനുഭവിക്കുന്നു. ലൗകിക രൂപത്തോട് ചേർന്ന് നിൽക്കുന്നത് പൂർണ്ണമായ ശൂന്യത സൂന്യത എന്ന ആശയവുമായി പൊരുത്തപ്പെടുന്നു. അല്ലെങ്കിൽ സ്വയത്തിൻ്റെ അസ്തിത്വം. കാമധാതു അടിസ്ഥാനം, രൂപധാതു അഞ്ച് ചതുരാകൃതിയിലുള്ള പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകൾ (ശരീരം), 'അരൂപധാതു' എന്നിവ മൂന്ന് വൃത്താകൃതിയിലുള്ള പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകളും ഏറ്റവും വലിയ സ്തൂപവും പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു. മൂന്ന് ഘട്ടങ്ങൾക്കിടയിലുള്ള വാസ്തുവിദ്യാ സവിശേഷതകൾക്ക് രൂപകപരമായ വ്യത്യാസങ്ങളുണ്ട്. ഉദാഹരണത്തിന്, 'രൂപധാതു'വിലെ ചതുരാകൃതിയിലുള്ളതും വിശദവുമായ അലങ്കാരങ്ങൾ 'അരൂപധാതു'വിലെ പ്ലെയിൻ വൃത്താകൃതിയിലുള്ള പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകളിലേക്ക് അപ്രത്യക്ഷമാകുന്നത്, രൂപങ്ങളുടെ ലോകം-മനുഷ്യർ ഇപ്പോഴും രൂപങ്ങളോടും പേരുകളോടും ചേർന്ന് നിൽക്കുന്നത്-എങ്ങനെയാണ് ലോകത്തിലേക്ക് മാറുന്നതെന്ന് പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു. രൂപരഹിതം.^[35]

ബോറോബുദൂരിലെ സഭാ ആരാധന നടക്കുന്നത് ഒരു കാൽനട തീർത്ഥാടനത്തിലാണ്. തീർഥാടകരെ നയിക്കുന്നത് സ്റ്റെയർകെയ്‌സുകളുടെയും മുകൾത്തട്ടിലേക്ക് കയറുന്ന ഇടനാഴികളുടെയും സംവിധാനമാണ്. ഓരോ പ്ലാറ്റ്‌ഫോമും ജ്ഞാനോദയം ഒരു ഘട്ടത്തെ പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു. തീർത്ഥാടകരെ നയിക്കുന്ന പാത രൂപകൽപ്പന ചെയ്തിരിക്കുന്നത് ബുദ്ധമത പ്രപഞ്ചശാസ്ത്രം പ്രതീകപ്പെടുത്തുന്നതിനാണ്.^[36]

1885-ൽ, അടിത്തട്ടിൽ ഒരു മറഞ്ഞിരിക്കുന്ന ഘടന ആകസ്മികമായി കണ്ടെത്തി.^[37] "മറഞ്ഞിരിക്കുന്ന കാൽപ്പാദത്തിൽ" ആശ്വാസങ്ങൾ അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു, അതിൽ 160 എണ്ണം ആഗ്രഹങ്ങളുടെ ലോകത്തെ വിവരിക്കുന്ന വിവരണങ്ങൾ ചിത്രീകരിക്കുന്നു. ബാക്കിയുള്ള റിലീഫുകൾ, കൊത്തിയെടുക്കേണ്ട രംഗങ്ങൾ ചിത്രീകരിക്കുന്ന, ശിൽപികൾക്ക് നിർദ്ദേശങ്ങൾ നൽകുന്ന ചെറിയ ലിഖിതങ്ങളുള്ള പാനലുകളാണ്.^[38] യഥാർത്ഥ അടിത്തറ ഒരു എൻകേസ്മെൻ്റ് അടിത്തറയാൽ മറച്ചിരിക്കുന്നു, ഇതിൻ്റെ ഉദ്ദേശ്യം ഒരു നിഗൂഢതയായി തുടരുന്നു. സ്മാരകം കുന്നിലേക്ക് വിനാശകരമായി വീഴുന്നത് തടയാൻ യഥാർത്ഥ അടിത്തറ മറയ്ക്കണമെന്ന് ആദ്യം കരുതി.^[38] യഥാർത്ഥമായതിനാൽ എൻകേസ്മെൻ്റ് ബേസ് ചേർത്തുവെന്ന മറ്റൊരു സിദ്ധാന്തമുണ്ട്. വാസ്തുവിദ്യയെയും പട്ടണത്തെയും കുറിച്ചുള്ള ഇന്ത്യൻ പുരാതന ഗ്രന്ഥമായ വാസ്തു ശാസ്ത്രം അനുസരിച്ച്, മറഞ്ഞിരിക്കുന്ന കാൽപ്പാടുകൾ തെറ്റായി രൂപകൽപ്പന ചെയ്തിട്ടുണ്ട്. ആസൂത്രണം.^[37] എന്തിനാണ് ഇത് കമ്മീഷൻ ചെയ്തത് എന്നത് പരിഗണിക്കാതെ തന്നെ, വിശദവും സൂക്ഷ്മവുമായ രൂപകൽപ്പനയോടെയും സൗന്ദര്യാത്മകവും മതപരവുമായ പരിഗണനയോടെയാണ് എൻകേസ്‌മെൻ്റ് ബേസ് നിർമ്മിച്ചിരിക്കുന്നത്.

കെട്ടിട ഘടന

ഏകദേശം 55,000 ഘന മീറ്റർ (72,000 cu yd) ആൻഡസൈറ്റ് കല്ലുകൾ സമീപത്തെ കല്ല് ക്വാറികളിൽ നിന്നോ കട്ടിലിൽ നിന്നോ എടുത്തതാണ് പ്രോഗോ നദി സ്മാരകം പണിയാൻ.^[39]^[40] കല്ല് വലുപ്പത്തിൽ മുറിച്ച് സൈറ്റിലേക്ക് കൊണ്ടുപോയി സ്ഥാപിച്ചു. മോർട്ടാർ ഇല്ലാതെ. കല്ലുകൾക്കിടയിൽ സന്ധികൾ ഉണ്ടാക്കാൻ മുട്ടുകളും ഇൻഡൻ്റേഷനുകളും പ്രാവ്വാലുകളും ഉപയോഗിച്ചു. സ്തൂപങ്ങളുടെയും മാളികകളുടെയും കമാന കവാടങ്ങളുടെയും മേൽക്കൂര കോർബെല്ലിംഗ് രീതിയിലാണ് നിർമ്മിച്ചിരിക്കുന്നത്. ആശ്വാസം കെട്ടിടം പൂർത്തിയായതിന് ശേഷം ഇൻ സിറ്റു സൃഷ്ടിച്ചു.^[41]

പ്രദേശത്തെ ഉയർന്ന കൊടുങ്കാറ്റ് ജലം ഒഴുകിപ്പോകുന്നതിന് അനുയോജ്യമായ ഒരു നല്ല ഡ്രെയിനേജ് സംവിധാനം ഈ സ്മാരകത്തിൽ സജ്ജീകരിച്ചിരിക്കുന്നു. വെള്ളപ്പൊക്കം തടയാൻ, കോണുകളിൽ 100 സ്‌പൗട്ടുകൾ സ്ഥാപിച്ചിട്ടുണ്ട്, ഓരോന്നിനും ഭീമൻ അല്ലെങ്കിൽ മകര ആകൃതിയിൽ കൊത്തിയെടുത്ത ഗാർഗോയിൽ. ^[42]^[43]

ഈ ആവശ്യത്തിനായി നിർമ്മിച്ച മറ്റ് ഘടനകളുടെ പൊതുവായ രൂപകൽപ്പനയിൽ നിന്ന് ബോറോബുദൂർ വളരെ വ്യത്യസ്തമാണ്. പരന്ന പ്രതലത്തിൽ പണിയുന്നതിനു പകരം പ്രകൃതിദത്തമായ കുന്നിൻ മുകളിലാണ് ബോറോബുദൂർ നിർമ്മിച്ചിരിക്കുന്നത്. എന്നിരുന്നാലും, നിർമ്മാണ സാങ്കേതികവിദ്യ ജാവയിലെ മറ്റ് ക്ഷേത്രങ്ങൾക്ക് സമാനമാണ്. മറ്റ് ക്ഷേത്രങ്ങളിൽ കാണുന്ന ആന്തരിക ഇടങ്ങൾ ഇല്ലാതെ, പിരമിഡ് ആകൃതിയോട് സാമ്യമുള്ള പൊതുവായ രൂപകൽപ്പനയോടെ, ബോറോബുദൂർ ഒരു ക്ഷേത്രത്തിന് പകരം സ്തൂപം ആയി പ്രവർത്തിക്കാൻ സാധ്യതയുണ്ടെന്ന് ആദ്യം കരുതി.^[39] ഒരു സ്തൂപം ബുദ്ധൻ്റെ ക്ഷേത്രം ആയി ഉദ്ദേശിച്ചിട്ടുള്ളതാണ്. ചിലപ്പോഴൊക്കെ സ്തൂപങ്ങൾ ബുദ്ധമതത്തിൻ്റെ ഭക്തി ചിഹ്നങ്ങൾ മാത്രമായി നിർമ്മിച്ചു. ഒരു ക്ഷേത്രമാകട്ടെ, ആരാധനാലയമായി ഉപയോഗിക്കുന്നു. സ്മാരകത്തിൻ്റെ രൂപകൽപ്പനയിലെ സൂക്ഷ്മമായ സങ്കീർണ്ണത സൂചിപ്പിക്കുന്നത് ബോറോബുദൂർ യഥാർത്ഥത്തിൽ ഒരു ക്ഷേത്രമാണെന്നാണ്.

സമുച്ചയത്തിൻ്റെ ശില്പിയായ ഗുണധർമ്മ യെ കുറിച്ച് വളരെക്കുറച്ചേ അറിയൂ ഫലകം:ഒന്നിലധികം ചിത്രം നിർമ്മാണ വേളയിൽ ഉപയോഗിച്ചിരുന്ന അടിസ്ഥാന അളവെടുപ്പ് യൂണിറ്റ് 'തല' ആയിരുന്നു, നെറ്റിയിലെ രോമരേഖ മുതൽ താടിയുടെ അറ്റം വരെയുള്ള മനുഷ്യൻ്റെ മുഖത്തിൻ്റെ നീളം അല്ലെങ്കിൽ തള്ളവിരലിൻ്റെ അറ്റം മുതൽ നടുവിരലിൻ്റെ അറ്റം വരെയുള്ള ദൂരമാണ് ഇത്. രണ്ട് വിരലുകളും പരമാവധി അകലത്തിൽ നീട്ടുമ്പോൾ.^[44] യൂണിറ്റ് ഒരു വ്യക്തിയിൽ നിന്ന് അടുത്ത വ്യക്തിയിലേക്ക് ആപേക്ഷികമാണ്, എന്നാൽ സ്മാരകത്തിന് കൃത്യമായതാണ്. അളവുകൾ. 1977-ൽ നടത്തിയ ഒരു സർവേയിൽ സ്മാരകത്തിന് ചുറ്റും 4:6:9 എന്ന അനുപാതം പതിവായി കണ്ടെത്തുകയുണ്ടായി. ഫ്രാക്റ്റൽ, സ്വയം-സമാന ജ്യാമിതിയുടെ കൃത്യമായ അളവുകൾ ബോറോബുദൂറിൻ്റെ രൂപകൽപ്പനയിൽ സ്ഥാപിക്കാൻ ആർക്കിടെക്റ്റ് ഫോർമുല ഉപയോഗിച്ചു.^[44]^[45] ഈ അനുപാതം ഡിസൈനുകളിലും കാണപ്പെടുന്നു പവോൺ കൂടാതെ മെൻഡട്ട്, സമീപത്തുള്ള ബുദ്ധക്ഷേത്രങ്ങൾ. കംബോഡിയയിലെ അങ്കോർ വാട്ട് ക്ഷേത്രത്തിൻ്റെ കാര്യത്തിലെന്നപോലെ, 4:6:9 അനുപാതത്തിനും തലയ്ക്കും കലണ്ടർ, ജ്യോതിശാസ്ത്ര, പ്രപഞ്ച പ്രാധാന്യമുണ്ടെന്ന് പുരാവസ്തു ഗവേഷകർ അനുമാനിക്കുന്നു.^[46]

പ്രധാന ഘടനയെ മൂന്ന് ഘടകങ്ങളായി തിരിക്കാം: ബേസ്, ബോഡി, ടോപ്പ്.^[46] അടിത്തറയ്ക്ക് 123 മീ × 123 മീ (404 അടി × 404 അടി) വലുപ്പമുണ്ട് {പരിവർത്തനം|4|മീ|അടി}} മതിലുകൾ ഉയരം കുറയുന്നു. ആദ്യത്തെ ടെറസ് അടിത്തറയുടെ അരികിൽ നിന്ന് 7 മീറ്റർ (23 അടി) പിന്നോട്ട് സജ്ജീകരിച്ചിരിക്കുന്നു. തുടർന്നുള്ള ഓരോ ടെറസും 2 മീറ്റർ (6.6 അടി) പിന്നിലേക്ക് സജ്ജീകരിച്ചിരിക്കുന്നു, ഓരോ ഘട്ടത്തിലും ഇടുങ്ങിയ ഇടനാഴി വിടുന്നു. മുകളിൽ മൂന്ന് വൃത്താകൃതിയിലുള്ള പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകൾ അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു, ഓരോ ഘട്ടവും സുഷിരങ്ങളുള്ള സ്തൂപകളുടെ ഒരു നിരയെ പിന്തുണയ്ക്കുന്നു, കേന്ദ്രീകൃത വൃത്തങ്ങളിൽ ക്രമീകരിച്ചിരിക്കുന്നു. മധ്യഭാഗത്ത് ഒരു പ്രധാന താഴികക്കുടം ഉണ്ട്, അതിൻ്റെ മുകൾഭാഗം സ്മാരകത്തിൻ്റെ ഏറ്റവും ഉയർന്ന പോയിൻ്റാണ്, തറനിരപ്പിൽ നിന്ന് 35 മീറ്റർ (115 അടി). 32 സിംഹ പ്രതിമകളാൽ ശ്രദ്ധിക്കപ്പെടാത്ത നിരവധി കമാന കവാടങ്ങളുള്ള നാല് വശങ്ങളുടെയും മധ്യഭാഗത്തുള്ള ഗോവണിപ്പടികൾ മുകളിലേക്ക് പ്രവേശനം നൽകുന്നു. കവാടങ്ങൾ ഓരോന്നിനും മുകളിൽ കൊത്തിയ കാല ശിരസ്സും മകരങ്ങൾ ഓരോ വശത്തുനിന്നും പ്രക്ഷേപണം ചെയ്തിരിക്കുന്നു.^[47] ജാവനീസ് ക്ഷേത്രങ്ങളുടെ കവാടങ്ങളിലാണ് ഈ കാല-മകര രൂപഭാവം സാധാരണയായി കാണപ്പെടുന്നത്. പ്രധാന കവാടം കിഴക്ക് ഭാഗത്താണ്, ആദ്യത്തെ ആഖ്യാന റിലീഫുകളുടെ സ്ഥാനം. കുന്നിൻ്റെ ചരിവുകളിലെ ഗോവണിപ്പാതകളും സ്മാരകത്തെ താഴ്ന്ന സമതലവുമായി ബന്ധിപ്പിക്കുന്നു.

കൊത്തുപണി

വിവിധ തലങ്ങളിലുള്ള ടെറസുകൾ വെളിപ്പെടുത്തുന്ന തരത്തിലാണ് ബോറോബുദൂർ നിർമ്മിച്ചിരിക്കുന്നത്, ബേസ്-റിലീഫുകൾ കൊണ്ട് അലങ്കരിച്ചിരിക്കുന്നത് മുതൽ അരൂപധാതു വൃത്താകൃതിയിലുള്ള മട്ടുപ്പാവുകളിൽ സമതലം വരെ നീളുന്ന സങ്കീർണ്ണമായ വാസ്തുവിദ്യ കാണിക്കുന്നു.^[48] ആദ്യത്തെ നാല് ടെറസ് ഭിത്തികൾ ബേസ്-റിലീഫ് ശിൽപങ്ങൾക്കായുള്ള ഷോകേസുകളാണ്. ബുദ്ധമതത്തിലെ ഏറ്റവും മികച്ച കലാസൃഷ്ടികളിൽ ഒന്നായി ഇവ കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു ലോകം.^[49]

ബോറോബുദൂരിലെ ബേസ്-റിലീഫുകൾ 8-ാം നൂറ്റാണ്ടിലെ പുരാതന ജാവയിലെ ദൈനംദിന ജീവിതത്തിൻ്റെ പല രംഗങ്ങളും ചിത്രീകരിച്ചിട്ടുണ്ട്,^[50]^[51] കൊട്ടാര ജീവിതം, കാട്ടിലെ സന്യാസി, ഗ്രാമത്തിലെ സാധാരണക്കാർക്ക്. ഇത് ക്ഷേത്രം, ചന്തസ്ഥലം, വിവിധ സസ്യജന്തുജാലങ്ങൾ, കൂടാതെ നാടൻ പ്രാദേശിക വാസ്തുവിദ്യ എന്നിവയും ചിത്രീകരിച്ചു. രാജാവ്, രാജ്ഞി, രാജകുമാരന്മാർ, പ്രഭുക്കന്മാർ, കൊട്ടാരം, പട്ടാളക്കാരൻ, സേവകൻ, സാധാരണക്കാർ, പുരോഹിതൻ, സന്യാസി തുടങ്ങിയവരുടെ ചിത്രങ്ങളാണ് ഇവിടെ ചിത്രീകരിച്ചിരിക്കുന്നത്. ബുദ്ധമതത്തിലെ അസുരന്മാർ, ദേവന്മാർ, ബോധിസത്ത്വ, കിന്നര, ഗന്ധർവ്വൻ, [[അപ്സര] എന്നിങ്ങനെയുള്ള ആത്മീയ ജീവികളെയും റിലീഫുകൾ ചിത്രീകരിച്ചിരിക്കുന്നു. ]സെ. വാസ്തുവിദ്യ, ആയുധം, സമ്പദ്‌വ്യവസ്ഥ, ഫാഷൻ, എട്ടാം നൂറ്റാണ്ടിലെ മാരിടൈം തെക്കുകിഴക്കൻ ഏഷ്യ ഗതാഗത രീതി തുടങ്ങിയ ചില വിഷയങ്ങളിൽ ഗവേഷണം നടത്തുന്നതിന് ബേസ്-റിലീഫിൽ ചിത്രീകരിച്ചിരിക്കുന്ന ചിത്രങ്ങൾ പലപ്പോഴും ചരിത്രകാരന്മാർക്ക് റഫറൻസായി വർത്തിച്ചു. എട്ടാം നൂറ്റാണ്ടിലെ തെക്കുകിഴക്കൻ ഏഷ്യൻ ഡബിൾ ഔട്ട്‌റിഗർ കപ്പലിൻ്റെ പ്രശസ്തമായ റെൻഡറിംഗുകളിൽ ഒന്നാണ് ബോറോബുദൂർ കപ്പൽ.^[52] ഇന്ന്, ബോറോബുദൂർ കപ്പലിൻ്റെ യഥാർത്ഥ വലിപ്പത്തിലുള്ള പകർപ്പ്. 2004-ൽ ഇന്തോനേഷ്യയിൽ നിന്ന് ആഫ്രിക്കയിലേക്ക് കപ്പൽ കയറിയത് സമുദ്ര രക്ഷയിൽ പ്രദർശിപ്പിച്ചിരിക്കുന്നു മ്യൂസിയം, ബോറോബുദൂരിൽ നിന്ന് നൂറ് മീറ്റർ വടക്കായി സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു.^[53]

ആഖ്യാന പാനലുകളുടെ വിതരണം^[54]
വിഭാഗം	സ്ഥാനം	കഥ	പാനലുകളുടെ എണ്ണം
മറഞ്ഞ കാൽ	മതിൽ	കർമ്മവിഭംഗ	160
ആദ്യ ഗാലറി	പ്രധാന മതിൽ	ലളിതവിസ്താര	120
	പ്രധാന മതിൽ	ജാതകം/അവദാന	120
	ബാലസ്ട്രേഡ്	ജാതകം/അവദാന	372
	ബാലസ്ട്രേഡ്	ജാതകം/അവദാന	128
രണ്ടാമത്തെ ഗാലറി	ബാലസ്ട്രേഡ്	ജാതകം/അവദാന	100
രണ്ടാമത്തെ ഗാലറി	പ്രധാന മതിൽ	ഗണ്ഡവ്യൂഹ	128
മൂന്നാമത്തെ ഗാലറി	പ്രധാന മതിൽ	ഗണ്ഡവ്യൂഹ	88
മൂന്നാമത്തെ ഗാലറി	ബാലസ്ട്രേഡ്	ഗണ്ഡവ്യൂഹ	88
നാലാമത്തെ ഗാലറി	പ്രധാന മതിൽ	ഗണ്ഡവ്യൂഹ	84
നാലാമത്തെ ഗാലറി	ബാലസ്ട്രേഡ്	ഗണ്ഡവ്യൂഹ	72
ആകെ			1,460

ബോറോബുദൂരിൽ ഏകദേശം 2,670 വ്യക്തിഗത ബാസ് റിലീഫ് (1,460 ആഖ്യാനവും 1,212 അലങ്കാര പാനലുകളും) അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു, അവ മുഖങ്ങൾ, ബാലസ്ട്രേഡ് എന്നിവ ഉൾക്കൊള്ളുന്നു. മൊത്തം റിലീഫ് ഉപരിതലം 2,500 ച. മീ. (27,000 sq ft) ആണ്, അവ മറഞ്ഞിരിക്കുന്ന പാദത്തിലും (കാമധാതു) അഞ്ച് ചതുരശ്ര പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകളിലും (രൂപധാതു) വിതരണം ചെയ്യുന്നു.^[54]

സ്മാരകത്തിൻ്റെ മറഞ്ഞിരിക്കുന്ന പാദത്തിനും ആദ്യത്തെ നാല് ഗാലറികൾക്കും ചുറ്റും 3,000 മീറ്റർ (9,800 അടി) നീളത്തിൽ 11 സീരീസുകളായി ആഖ്യാന റിലീഫുകൾ ക്രമീകരിച്ചിരിക്കുന്നു.^[54] ഹിഡൻ ഫൂട്ടിൽ 160 ആഖ്യാന പാനലുകളുള്ള ആദ്യ സീരീസ് അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു, ശേഷിക്കുന്ന 10 സീരീസ് ചുവരുകളിലും ബാലസ്‌ട്രേഡുകളിലും നാല് ഗാലറികളിലായി വിതരണം ചെയ്യുന്നു. കിഴക്കേ പ്രവേശന ഗോവണിയിൽ നിന്ന് ഇടത്തേക്ക്. ചുവരിലെ ആഖ്യാന പാനലുകൾ വലത്തുനിന്ന് ഇടത്തോട്ട് വായിക്കുമ്പോൾ ബാലസ്ട്രേഡിലുള്ളവ ഇടത്തുനിന്ന് വലത്തോട്ട് വായിക്കുന്നു. ഇത് പ്രദക്ഷിണം എന്നതുമായി പൊരുത്തപ്പെടുന്നു, തീർത്ഥാടകർ അവരുടെ വലതുവശത്ത് സങ്കേതം നിലനിർത്തിക്കൊണ്ട് ഘടികാരദിശയിൽ സഞ്ചരിക്കുന്ന തീർത്ഥാടകർ നടത്തുന്ന പ്രദക്ഷിണം.^[54]

മറഞ്ഞിരിക്കുന്ന പാദം കർമനിയമം പ്രവർത്തനങ്ങളെ ചിത്രീകരിക്കുന്നു. ആദ്യ ഗാലറിയുടെ ചുവരുകളിൽ രണ്ട് സൂപ്പർഇമ്പോസ്ഡ് സീരീസ് റിലീഫുകൾ ഉണ്ട്; ഓരോന്നിനും 120 പാനലുകൾ അടങ്ങിയിരിക്കുന്നു. മുകളിലെ ഭാഗം ബുദ്ധൻ്റെ ജീവചരിത്രം ചിത്രീകരിക്കുന്നു, അതേസമയം മതിലിൻ്റെ താഴത്തെ ഭാഗവും ഒന്നും രണ്ടും ഗാലറികളിലെ ബാലസ്ട്രേഡുകളും ബുദ്ധൻ്റെ മുൻകാല ജീവിതത്തിൻ്റെ കഥ പറയുന്നു.^[54] ബാക്കിയുള്ള പാനലുകൾ സുധാനയുടെ തിരച്ചിലിനെക്കുറിച്ചുള്ള കൂടുതൽ അലഞ്ഞുതിരിയലുകൾക്കായി നീക്കിവച്ചിരിക്കുന്നു, അത് നേടിയതോടെ അവസാനിപ്പിച്ചു. തികഞ്ഞ ജ്ഞാനം.

കർമ്മ നിയമം (കർമവിഭംഗ)

മറഞ്ഞിരിക്കുന്ന 160 പാനലുകൾ ഒരു തുടർച്ചയായ കഥ സൃഷ്ടിക്കുന്നില്ല, എന്നാൽ ഓരോ പാനലും കാരണവും ഫലവും എന്നതിൻ്റെ ഒരു പൂർണ്ണമായ ചിത്രീകരണം നൽകുന്നു.^[54] കുറ്റപ്പെടുത്തേണ്ട പ്രവർത്തനങ്ങളുടെ ചിത്രീകരണങ്ങളുണ്ട് കൊലപാതകം വരെയുള്ള ഗോസിപ്പ്, അതിനനുസരിച്ചുള്ള ശിക്ഷകൾ. സ്തുത്യർഹമായ പ്രവർത്തനങ്ങളും ഉണ്ട്, അതിൽ ദാനധർമ്മം കൂടാതെ സങ്കേതങ്ങളിലേക്കുള്ള തീർത്ഥാടനവും അവയുടെ തുടർന്നുള്ള പ്രതിഫലങ്ങളും ഉൾപ്പെടുന്നു. നരകത്തിലെ വേദനകളും സ്വർഗ്ഗത്തിൻ്റെ സുഖവും ചിത്രീകരിച്ചിരിക്കുന്നു. saṃsāra (ജനനത്തിൻ്റെയും മരണത്തിൻ്റെയും അനന്തമായ ചക്രം) എന്നതിൻ്റെ പൂർണ്ണ പനോരമയോടെ പൂർണ്ണമായ ദൈനംദിന ജീവിതത്തിൻ്റെ രംഗങ്ങളുണ്ട്. മറഞ്ഞിരിക്കുന്ന പാദം വെളിവാക്കുന്നതിനായി ബോറോബുദൂർ ക്ഷേത്രത്തിൻ്റെ എൻകേസ്‌മെൻ്റ് ബേസ് വേർപെടുത്തി, 1890 നും 1891 നും ഇടയിൽ കാസിജൻ ചെപാസ് ആണ് റിലീഫുകൾ ചിത്രീകരിച്ചത്.^[55] ഈ ഫോട്ടോഗ്രാഫുകളാണ് [ഇതിൽ പ്രദർശിപ്പിച്ചിരിക്കുന്നത്. [ബോറോബുദൂർ മ്യൂസിയം]] (കർമവിഭംഗ മ്യൂസിയം), നൂറുകണക്കിന് മീറ്റർ വടക്ക് സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു ക്ഷേത്രം.^[56] പുനഃസ്ഥാപിക്കുന്നതിനിടയിൽ, കർമ്മവിഭംഗ റിലീഫുകൾ ഉൾക്കൊള്ളുന്ന കാൽ എൻകേസ്‌മെൻ്റ് വീണ്ടും ഇൻസ്റ്റാൾ ചെയ്തു. ഇന്ന്, മറഞ്ഞിരിക്കുന്ന പാദത്തിൻ്റെ തെക്കുകിഴക്കേ മൂല മാത്രമേ സന്ദർശകർക്ക് കാണാനാകൂ.^[57]

സിദ്ധാർത്ഥ രാജകുമാരൻ്റെ കഥയും ബുദ്ധൻ്റെ ജനനവും (ലളിതാവിസ്താര)

തുഷിത സ്വർഗ്ഗത്തിൽ നിന്ന് ബുദ്ധൻ ഇറങ്ങിയതിൽ തുടങ്ങുന്ന കഥ, സാരാനാഥിൽ അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ ആദ്യത്തെ [[മാൻ പാർക്കിലെ പ്രഭാഷണത്തിൽ] അവസാനിക്കുന്നു.{{sfn|Soekmono|1976|p=21} } ബുദ്ധൻ്റെ ജനനം സിദ്ധാർത്ഥ രാജകുമാരൻ, ശുദ്ധോദന രാജാവിൻ്റെയും [[രാജ്ഞിയുടെയും മകനായി] റിലീഫ് കാണിക്കുന്നു. കപിലവാസ്തു മായ]].

ബോധിസത്വൻ്റെ അന്തിമ അവതാരത്തെ സ്വാഗതം ചെയ്യുന്നതിനായി സ്വർഗത്തിലും ഭൂമിയിലും വിവിധ തയ്യാറെടുപ്പുകൾ കാണിക്കുന്ന 27 പാനലുകളാൽ ജനനത്തിന് മുമ്പായി.^[58] തുഷിത സ്വർഗ്ഗത്തിൽ നിന്ന് ഇറങ്ങുന്നതിന് മുമ്പ് , ബോധിസത്വൻ തൻ്റെ കിരീടം തൻ്റെ പിൻഗാമിയായ ഭാവി ബുദ്ധനെ മൈത്രേയ ഏൽപ്പിച്ചു. അവൻ ആറ് കൊമ്പുകൾ ഒരു വെളുത്ത ആന രൂപത്തിൽ ഭൂമിയിലേക്ക് ഇറങ്ങി, മായ രാജ്ഞിയുടെ വലത് ഗർഭപാത്രത്തിലേക്ക് തുളച്ചുകയറി. മായ രാജ്ഞിക്ക് ഈ സംഭവത്തെക്കുറിച്ച് ഒരു സ്വപ്നം ഉണ്ടായിരുന്നു, അത് അവളുടെ മകൻ ഒരു പരമാധികാരി അല്ലെങ്കിൽ ബുദ്ധനാകുമെന്ന് വ്യാഖ്യാനിക്കപ്പെടുന്നു.

മായ രാജ്ഞിക്ക് പ്രസവിക്കാനുള്ള സമയമായി എന്ന് തോന്നിയപ്പോൾ, അവൾ കപിലവാസ്തുവിനടുത്തുള്ള ലംബിനി പാർക്കിലേക്ക് പോയി. അവൾ ഒരു സാൽ വൃക്ഷം (ഷോറിയ റോബസ്റ്റ) യുടെ കീഴിൽ നിന്നു, അവളുടെ വലതു കൈകൊണ്ട് ഒരു ശാഖ പിടിച്ച്, അവൾ തൻ്റെ പാർശ്വത്തിൽ നിന്ന് ഒരു പുത്രൻ, സിദ്ധാർത്ഥൻ എന്ന മകനെ പ്രസവിച്ചു. ജ്ഞാനോദയത്തിനു ശേഷമുള്ള അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ ആദ്യ പ്രഭാഷണമായ സാരനാഥിലെ മാൻ പാർക്കിലെ പ്രഭാഷണം വരെ പാനലുകളിലെ കഥ തുടരുന്നു.^[59]

ബുദ്ധൻ്റെ മുൻകാല ജീവിതത്തിൻ്റെയും (ജാതകം) മറ്റ് ഇതിഹാസ വ്യക്തികളുടെയും (അവദന) കഥകൾ

ജാതകം ബുദ്ധൻ സിദ്ധാർത്ഥ രാജകുമാരനായി ജനിക്കുന്നതിന് മുമ്പുള്ള കഥകളാണ്.^[60] മനുഷ്യരിലും മനുഷ്യരിലും ബുദ്ധൻ്റെ മുൻകാല ജീവിതങ്ങളെ കുറിച്ച് പറയുന്ന കഥകളാണ് അവ. മൃഗ രൂപം. ഭാവിയിലെ ബുദ്ധൻ അവരിൽ ഒരു രാജാവായും, പുറത്താക്കപ്പെട്ടവനായും, ദൈവമായും, ആനയായും പ്രത്യക്ഷപ്പെട്ടേക്കാം-എന്നാൽ, ഏത് രൂപത്തിലും, ആ കഥ അതുവഴി ഉൾക്കൊള്ളുന്ന ചില ഗുണങ്ങൾ അദ്ദേഹം പ്രകടിപ്പിക്കുന്നു.^[61] [[അവദാന] ] ജാതകങ്ങൾക്ക് സമാനമാണ്, എന്നാൽ പ്രധാന വ്യക്തി ബോധിസത്വനല്ല. അവദാനങ്ങളിലെ പുണ്യകർമങ്ങൾ മറ്റ് ഐതിഹാസിക വ്യക്തികളുടേതാണ്.^[62] ജാതകങ്ങളും അവദാനങ്ങളും ഒരേ ശ്രേണിയിൽ ബോറോബുദൂരിലെ റിലീഫുകളിൽ പരിഗണിക്കുന്നു.

ഭിത്തിയിലെ ആദ്യ ഗാലറിയിലെ ആദ്യത്തെ ഇരുപത് താഴത്തെ പാനലുകൾ സുധനകുമാരവദന അല്ലെങ്കിൽ സുധനയുടെ പുണ്യകർമ്മങ്ങൾ ചിത്രീകരിക്കുന്നു. ബാലസ്ട്രേഡുകളിലെ അതേ ഗാലറിയിലെ ആദ്യത്തെ 135 മുകളിലെ പാനലുകൾ ജാതകമല യുടെ 34 ഇതിഹാസങ്ങൾക്കായി സമർപ്പിച്ചിരിക്കുന്നു.^[63] ബാക്കിയുള്ള 237 പാനലുകൾ ഇതിൽ നിന്നുള്ള കഥകൾ ചിത്രീകരിക്കുന്നു. മറ്റ് സ്രോതസ്സുകൾ, രണ്ടാമത്തെ ഗാലറിയിലെ താഴ്ന്ന പരമ്പരകളും പാനലുകളും പോലെ. ചില ജാതകങ്ങൾ രണ്ടുതവണ ചിത്രീകരിച്ചിരിക്കുന്നു, ഉദാഹരണത്തിന് സിബി രാജാവിൻ്റെ (രാമ പൂർവ്വപിതാവിൻ്റെ കഥ.

പരമമായ സത്യത്തിനായുള്ള സുധനയുടെ അന്വേഷണം (ഗണ്ഡവ്യൂഹ)

പരമോന്നതമായ പരിപൂർണ്ണമായ ജ്ഞാനം തേടി സുധന എന്ന ബാലൻ്റെ അശ്രാന്തപരിശ്രമത്തെക്കുറിച്ച് അവതംസകസൂത്രയുടെ അവസാന അധ്യായത്തിൽ പറഞ്ഞിരിക്കുന്ന കഥയാണ് ഗണ്ഡവ്യൂഹ. ഇത് രണ്ട് ഗാലറികളും (മൂന്നാമത്തേതും നാലാമത്തേതും) രണ്ടാമത്തെ ഗാലറിയുടെ പകുതിയും ഉൾക്കൊള്ളുന്നു, അതിൽ ആകെ 460 പാനലുകൾ ഉൾപ്പെടുന്നു.^[64] കഥയിലെ പ്രധാന കഥാപാത്രം, യുവാവ് സുധാനയുടെ മകൻ. സമ്പന്നനായ ഒരു വ്യാപാരി, 16-ാമത്തെ പാനലിൽ പ്രത്യക്ഷപ്പെടുന്നു. മുമ്പത്തെ 15 പാനലുകൾ ശാക്യമുനി ബുദ്ധൻ [[ജേതവന|ജേത ഉദ്യാനത്തിലെ] സമാധി സമയത്ത് നടന്ന അത്ഭുതങ്ങളുടെ കഥയ്ക്ക് ആമുഖം രൂപം നൽകുന്നു. ] ശ്രാവസ്തി.^[65]

തൻ്റെ ആദ്യ ആത്മീയ സുഹൃത്തും ഗുരുവുമായ മെഗാശ്രീ എന്ന സന്യാസിയെ കാണാൻ സുധനയോട് മഞ്ജുശ്രീ നിർദ്ദേശം നൽകി വൈദ്യൻ മേഘ (അറിവിൻ്റെ ആത്മാവ്), ബാങ്കർ മുക്തകൻ, സന്യാസി ശരധ്വജ, സ്ത്രീ സാധാരണ അനുയായിയായ ആസ (പരമ ജ്ഞാനോദയത്തിൻ്റെ ആത്മാവ്), ഭീഷ്മോത്തരനിർഘോഷൻ, ബ്രാഹ്മണൻ ജയോസ്മയത്ന, രാജകുമാരി മൈത്രായണി, സന്യാസി സുദർശനൻ, ഇന്ദ്രിയേശ്വരൻ എന്ന ബാലൻ, ഉപാസിക പ്രഭൂത, ബാങ്കർ രത്നചൂഡൻ, രാജാവ് അനല, ദൈവം ശിവ മഹാദേവ, രാജ്ഞി മായ, ബോധിസത്വ മൈത്രേയ തുടർന്ന് മഞ്ജുശ്രീയിലേക്ക്. ഓരോ ആത്മീയ സുഹൃത്തും സുധനയ്ക്ക് പ്രത്യേക പഠിപ്പിക്കലുകളും അറിവും ജ്ഞാനവും നൽകുന്നു.^[66] ഈ മീറ്റിംഗുകൾ മൂന്നാമത്തെ ഗാലറിയിൽ കാണിച്ചിരിക്കുന്നു.

മഞ്ജുശ്രീയുമായുള്ള രണ്ടാമത്തെ കൂടിക്കാഴ്ചയ്ക്ക് ശേഷം സുധന നാലാമത്തെ ഗാലറിയിൽ ചിത്രീകരിച്ചിരിക്കുന്ന ബോധിസത്വൻ്റെ സമന്തഭദ്ര വസതിയിലേക്ക് പോയി. നാലാമത്തെ ഗാലറിയുടെ മുഴുവൻ പരമ്പരയും സമന്തഭദ്രൻ്റെ പഠിപ്പിക്കലിനായി നീക്കിവച്ചിരിക്കുന്നു. ആഖ്യാന പാനലുകൾ അവസാനം സുധാനയുടെ പരമമായ അറിവും പരമമായ സത്യവും നേടുന്നതോടെ അവസാനിക്കുന്നു.^[67]

ബുദ്ധ പ്രതിമകൾ

*ധർമ്മചക്ര മുദ്ര* കൈ സ്ഥാനത്തോടുകൂടിയ ബുദ്ധ പ്രതിമ

കല്ലിൽ കൊത്തിയ ബുദ്ധമത പ്രപഞ്ചശാസ്ത്രത്തിൻ്റെ കഥ കൂടാതെ ബോറോബുദൂരിൽ വിവിധ ബുദ്ധന്മാരുടെ നിരവധി പ്രതിമകളുണ്ട്. ക്രോസ്-കാലുകളുള്ള പ്രതിമകൾ ഒരു താമരയുടെ സ്ഥാനത്ത് ഇരിക്കുകയും അഞ്ച് ചതുരാകൃതിയിലുള്ള പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകളിലും (രൂപധാതു തലത്തിലും) മുകളിലത്തെ പ്ലാറ്റ്‌ഫോമിലും (അരൂപധാതു നില) വിതരണം ചെയ്യുകയും ചെയ്യുന്നു.

ബുദ്ധ പ്രതിമകൾ രൂപധാതു തലത്തിൽ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു, ബലസ്ട്രേഡുകളുടെ പുറം വശങ്ങളിൽ വരികളായി ക്രമീകരിച്ചിരിക്കുന്നു, പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകൾ ക്രമാനുഗതമായി മുകളിലെ നിലയിലേക്ക് കുറയുന്നതിനാൽ പ്രതിമകളുടെ എണ്ണം കുറയുന്നു. ആദ്യത്തെ ബാലസ്‌ട്രേഡുകളിൽ 104 ഇടങ്ങളുണ്ട്, രണ്ടാമത്തേതിൽ 104, മൂന്നാമത്തേത് 88, നാലാമത്തേത് 72, അഞ്ചാമത്തേത് 64. മൊത്തത്തിൽ, രൂപധാതു തലത്തിൽ 432 ബുദ്ധ പ്രതിമകളുണ്ട്.^[68] അരൂപധാതു തലത്തിൽ (അല്ലെങ്കിൽ മൂന്ന് വൃത്താകൃതിയിലുള്ള പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകൾ), ബുദ്ധ പ്രതിമകൾ സ്ഥാപിച്ചിരിക്കുന്നു. സുഷിരങ്ങളുള്ള സ്തൂപം ഉള്ളിൽ. ആദ്യത്തെ വൃത്താകൃതിയിലുള്ള പ്ലാറ്റ്‌ഫോമിൽ 32 സ്തൂപങ്ങളുണ്ട്, രണ്ടാമത്തേതിൽ 24 ഉം മൂന്നാമത്തേതിൽ 16 ഉം, ഇത് 72 സ്തൂപങ്ങൾ വരെ ചേർക്കുന്നു.^[68] [[ഫയൽ:WLANL - Pachango - Tropenmuseum - Kop Borobudur.jpg|thumb|upright|ആംസ്റ്റർഡാമിലെ ട്രോപെൻമ്യൂസിയം] ബോറോബുദൂർ ബുദ്ധ പ്രതിമയിൽ നിന്ന് തല യഥാർത്ഥ 504 ബുദ്ധ പ്രതിമകളിൽ, 300-ലധികം കേടുപാടുകൾ സംഭവിച്ചു (മിക്കപ്പോഴും തലയില്ലാത്തത്), 43 എണ്ണം കാണാനില്ല. സ്മാരകം കണ്ടെത്തിയതുമുതൽ, തലകൾ മ്യൂസിയങ്ങൾ (മിക്കവാറും പാശ്ചാത്യം)^[69] ഏറ്റെടുക്കുകയോ വ്യക്തിഗത കളക്ടർമാർ കൊള്ളയടിക്കുകയോ ചെയ്തിട്ടുണ്ട്.^[70] ആംസ്റ്റർഡാമിലെ Tropenmuseum, പാരീസിലെ Musée Guimet, [[ദി ബ്രിട്ടീഷുകാർ] തുടങ്ങിയ നിരവധി മ്യൂസിയങ്ങളിൽ ഈ ബുദ്ധ തലകളിൽ ചിലത് ഇപ്പോൾ പ്രദർശിപ്പിച്ചിരിക്കുന്നു. ലണ്ടനിലെ മ്യൂസിയം]].^[71] ജർമ്മനി 2014-ൽ അതിൻ്റെ ശേഖരം തിരികെ നൽകി പണം അവയുടെ പുനർ ഘടിപ്പിക്കലും സൈറ്റിൻ്റെ കൂടുതൽ സംരക്ഷണവും.^[72]

ഒറ്റനോട്ടത്തിൽ, എല്ലാ ബുദ്ധ പ്രതിമകളും സമാനമായി കാണപ്പെടുന്നു, പക്ഷേ അവ തമ്മിൽ മുദ്ര, അല്ലെങ്കിൽ കൈകളുടെ സ്ഥാനത്തിൽ സൂക്ഷ്മമായ വ്യത്യാസമുണ്ട്. മുദ്രയുടെ അഞ്ച് ഗ്രൂപ്പുകളുണ്ട്: വടക്ക്, കിഴക്ക്, തെക്ക്, പടിഞ്ഞാറ്, സെനിത്ത്, മഹായാന അനുസരിച്ച് അഞ്ച് പ്രധാന കോമ്പസ് പോയിൻ്റുകളെ പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു. ആദ്യത്തെ നാല് ബാലസ്ട്രേഡുകളിലെ ബുദ്ധ പ്രതിമകൾക്ക് ആദ്യത്തെ നാല് മുദ്രകൾ ഉണ്ട്: വടക്ക്, കിഴക്ക്, തെക്ക്, പടിഞ്ഞാറ്, അതിൽ ഒരു കോമ്പസ് ദിശയിലേക്ക് അഭിമുഖീകരിക്കുന്ന ബുദ്ധ പ്രതിമകൾക്ക് അനുബന്ധ മുദ്ര ഉണ്ട്. അഞ്ചാമത്തെ ബാലസ്ട്രേഡിലെ ബുദ്ധ പ്രതിമകൾക്ക് വിതർക്ക മുദ്രയും മുകളിലെ പ്ലാറ്റ്‌ഫോമിലെ 72 സ്തൂപങ്ങൾക്കുള്ളിലെ ബുദ്ധന്മാർക്ക് ഒരേ ധർമ്മചക്ര മുദ്രയും ഉണ്ട്.^[73] ഓരോ മുദ്രയും പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു. അഞ്ചു ധ്യാനി ബുദ്ധന്മാരിൽ ഒന്ന്; ഓരോന്നിനും അതിൻ്റേതായ പ്രതീകാത്മകതയുണ്ട്.^[74]

ബോറോബുദൂർ ബുദ്ധ പ്രതിമകളുടെ മുദ്രകൾ ഇവയാണ്:^[75]

മുദ്ര	പ്രതീകാത്മക അർത്ഥം	ധ്യാനി ബുദ്ധ	കർദ്ദിനാൾ പോയിൻ്റ്	പ്രതിമയുടെ സ്ഥാനം
ഭൂമിസ്പർശ മുദ്ര	ഭൂമിയെ സാക്ഷ്യപ്പെടുത്താൻ വിളിക്കുന്നു	അക്ഷോഭ്യ	കിഴക്ക് ആദ്യ നാല് കിഴക്കൻ ബലസ്ട്രേഡുകളിൽ \|രൂപധാതു ഇടങ്ങൾ
വര മുദ്ര'	പരോപകാരം, ദാനധർമ്മം	രത്നസംഭവ	തെക്ക് ആദ്യ നാല് തെക്കൻ ബാലസ്ട്രേഡുകളിൽ \|രൂപധാതു ഇടങ്ങൾ
ധ്യാന മുദ്ര'	ഏകാഗ്രതയും ധ്യാനവും	അമിതാഭ	പടിഞ്ഞാറ് ആദ്യ നാല് പാശ്ചാത്യ ബാലസ്ട്രേഡുകളിൽ \|രൂപധാതു ഇടങ്ങൾ
അഭയ മുദ്ര'	ധൈര്യം, നിർഭയം	അമോഘസിദ്ധി	വടക്ക് ആദ്യ നാല് വടക്കൻ ബാലസ്ട്രേഡുകളിൽ \|രൂപധാതു ഇടങ്ങൾ
വിതർക്ക മുദ്ര'	യുക്തിയും പുണ്യവും	വൈരോചന അല്ലെങ്കിൽ സമന്തഭദ്ര	സെനിത്ത്	രൂപധാതു അഞ്ചാമത്തെ (മുകളിൽ) ബലസ്ട്രേഡിൽ എല്ലാ ദിശകളിലും
[[ധർമ്മചക്ര\|ധർമ്മചക്ര മുദ്ര]	ടേണിംഗ് ദി വീൽ ഓഫ് ധർമ്മ (നിയമം)	വൈരോചന	സെനിത്ത് വൃത്താകൃതിയിലുള്ള മൂന്ന് പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകളിലായി 72 സുഷിരങ്ങളുള്ള സ്തൂപങ്ങളിൽ \|അരൂപധാതു

അവലംബം

↑ ^1.0 ^1.1 ^1.2 Soekmono 1976, p. 13.
↑ Moens 1951, pp. 12, 64.
↑ Raffles 1830, p. 31.
↑ Revianur 2018, p. 577.
↑ Raffles 1830, p. 30.
↑ De Casparis 1981, pp. 70, 83.
↑ Indonesian Embassy in The Hague 2012.
↑ Soekmono 1981, p. 46.
↑ Walubi 2023.
↑ ^10.0 ^10.1 ^10.2 ^10.3 Soekmono 1976, p. 4.
↑ വാക്കാന നുസന്താര 2015.
↑ Soekmono 1976, pp. 4–5.
↑ Murwanto et al.
↑ ^14.0 ^14.1 ^14.2 ^14.3 Soekmono 1976, p. 5.
↑ ബ്രിട്ടീഷ് മ്യൂസിയം 2023.
↑ ^16.0 ^16.1 Soekmono 1976, p. 6.
↑ Soekmono 1976, pp. 5–6.
↑ ^18.0 ^18.1 Soekmono 1976, p. 42.
↑ ^19.0 ^19.1 ^19.2 Anom 2005, p. 47.
↑ Kempers 1976, p. 193.
↑ Miksic, Tranchini & Tranchini 1996, p. 29.
↑ ^22.0 ^22.1 ^22.2 Anom 2005, p. 48.
↑ ^23.0 ^23.1 UNESCO 2004.
↑ ^24.0 ^24.1 Anom 2005, p. 49.
↑ Vogel 1913, p. 421-422.
↑ PBS.
↑ Voute 1973, pp. 113–130.
↑ Dumarçay 2005, p. 10.
↑ Miksic 1990, p. 46.
↑ Wayman 1981, pp. 139–172.
↑ Vaisutis 2007, p. 168.
↑ ദിനാസ് പരിവിസാറ്റ ഡാൻ ബുദയ പ്രൊവിൻസി ജാവ ബരാത്ത് 2012.
↑ Anom, സുഗിയാന്തി & ഹസിബുവാൻ 1996, p. 87.
↑ Haryono 2011, p. 14.
↑ Soekmono 1976, p. 17.
↑ Ferschin & Gramelhofer 2004, pp. 181–186.
↑ ^37.0 ^37.1 Kompas 2000.
↑ ^38.0 ^38.1 Soekmono 1976, p. 18.
↑ ^39.0 ^39.1 Soekmono 1976, p. 16.
↑ Dumarçay 2005, p. 60.
↑ Dumarçay 1986, p. 28.
↑ Kempers 1976, p. 14.
↑ Dumarçay 1986, p. 32.
↑ ^44.0 ^44.1 ആത്മാദി 1988.
↑ സിതുങ്കീർ 2010, pp. 1–9.
↑ ^46.0 ^46.1 Voûte & Long 2008.
↑ Kempers 1976, p. 38.
↑ ബുദ്ധമത യാത്ര 2008.
↑ De Casparis 1992, p. 149.
↑ Kempers 1976, pp. 233–279.
↑ Zin 2014, p. 287.
↑ Haddon 1920, pp. 101–104.
↑ ദി ബോറോബുദൂർ ഷിപ്പ് എക്സ്പെഡിഷൻ 2003.
↑ ^54.0 ^54.1 ^54.2 ^54.3 ^54.4 ^54.5 Soekmono 1976, p. 20.
↑ Nagaoka 2016, p. 3.
↑ Bloembergen & Eickhoff 2020, p. 250.
↑ Santiko 2016, p. 130.
↑ Soekmono 1976, p. 21.
↑ Kempers 1976, p. 92-102.
↑ Soekmono 1976, p. 26.
↑ എൻസൈക്ലോപീഡിയ ബ്രിട്ടാനിക്ക 2011.
↑ Buswell 2004, p. 36.
↑ Soekmono 1976, p. 29.
↑ Soekmono 1976, p. 32.
↑ Fontein 2012, p. 17-25.
↑ Fontein 1967, p. 6.
↑ Soekmono 1976, p. 35.
↑ ^68.0 ^68.1 Soekmono 1976, pp. 35–36.
↑ വുഡ്‌വാർഡ് 1979, p. 302.
↑ Bloembergen & Monquil 2022, p. 3.
↑ BBC 2014.
↑ Muryanto 2014.
↑ De Casparis 1966, pp. 547–548.
↑ Bucknell & Stuart-Fox 1995.
↑ Van Lohuizen-de Leeuw 1965, pp. 391, 413–4.

[FOOTNOTESoekmono197613-1] 1.0 ^1.1 ^1.2 Soekmono 1976, p. 13.

[FOOTNOTEMoens195112,_64-2] Moens 1951, pp. 12, 64.

[FOOTNOTERaffles183031-3] Raffles 1830, p. 31.

[FOOTNOTERevianur2018577-4] Revianur 2018, p. 577.

[FOOTNOTERaffles183030-5] Raffles 1830, p. 30.

[FOOTNOTEDe_Casparis198170,_83-6] De Casparis 1981, pp. 70, 83.

[FOOTNOTEIndonesian_Embassy_in_The_Hague2012-7] Indonesian Embassy in The Hague 2012.

[FOOTNOTESoekmono198146-8] Soekmono 1981, p. 46.

[FOOTNOTEWalubi2023-9] Walubi 2023.

[FOOTNOTESoekmono19764-10] 10.0 ^10.1 ^10.2 ^10.3 Soekmono 1976, p. 4.

[FOOTNOTEവാക്കാന_നുസന്താര2015-11] വാക്കാന നുസന്താര 2015.

[FOOTNOTESoekmono19764–5-12] Soekmono 1976, pp. 4–5.

[FOOTNOTEMurwantoGunnellSuharsonoSutikno-13] Murwanto et al.

[FOOTNOTESoekmono19765-14] 14.0 ^14.1 ^14.2 ^14.3 Soekmono 1976, p. 5.

[FOOTNOTEബ്രിട്ടീഷ്_മ്യൂസിയം2023-15] ബ്രിട്ടീഷ് മ്യൂസിയം 2023.

[FOOTNOTESoekmono19766-16] 16.0 ^16.1 Soekmono 1976, p. 6.

[FOOTNOTESoekmono19765–6-17] Soekmono 1976, pp. 5–6.

[FOOTNOTESoekmono197642-18] 18.0 ^18.1 Soekmono 1976, p. 42.

[FOOTNOTEAnom200547-19] 19.0 ^19.1 ^19.2 Anom 2005, p. 47.

[FOOTNOTEKempers1976193-20] Kempers 1976, p. 193.

[FOOTNOTEMiksicTranchiniTranchini199629-21] Miksic, Tranchini & Tranchini 1996, p. 29.

[FOOTNOTEAnom200548-22] 22.0 ^22.1 ^22.2 Anom 2005, p. 48.

[FOOTNOTEUNESCO2004-23] 23.0 ^23.1 UNESCO 2004.

[FOOTNOTEAnom200549-24] 24.0 ^24.1 Anom 2005, p. 49.

[FOOTNOTEVogel1913421-422-25] Vogel 1913, p. 421-422.

[FOOTNOTEPBS-26] PBS.

[FOOTNOTEVoute1973113–130-27] Voute 1973, pp. 113–130.

[FOOTNOTEDumarçay200510-28] Dumarçay 2005, p. 10.

[FOOTNOTEMiksic199046-29] Miksic 1990, p. 46.

[FOOTNOTEWayman1981139–172-30] Wayman 1981, pp. 139–172.

[FOOTNOTEVaisutis2007168-31] Vaisutis 2007, p. 168.

[FOOTNOTEദിനാസ്_പരിവിസാറ്റ_ഡാൻ_ബുദയ_പ്രൊവിൻസി_ജാവ_ബരാത്ത്2012-32] ദിനാസ് പരിവിസാറ്റ ഡാൻ ബുദയ പ്രൊവിൻസി ജാവ ബരാത്ത് 2012.

[FOOTNOTEAnomസുഗിയാന്തിഹസിബുവാൻ199687-33] Anom, സുഗിയാന്തി & ഹസിബുവാൻ 1996, p. 87.

[FOOTNOTEHaryono201114-34] Haryono 2011, p. 14.

[FOOTNOTESoekmono197617-35] Soekmono 1976, p. 17.

[FOOTNOTEFerschinGramelhofer2004181–186-36] Ferschin & Gramelhofer 2004, pp. 181–186.

[FOOTNOTEKompas2000-37] 37.0 ^37.1 Kompas 2000.

[FOOTNOTESoekmono197618-38] 38.0 ^38.1 Soekmono 1976, p. 18.

[FOOTNOTESoekmono197616-39] 39.0 ^39.1 Soekmono 1976, p. 16.

[FOOTNOTEDumarçay200560-40] Dumarçay 2005, p. 60.

[FOOTNOTEDumarçay198628-41] Dumarçay 1986, p. 28.

[FOOTNOTEKempers197614-42] Kempers 1976, p. 14.

[FOOTNOTEDumarçay198632-43] Dumarçay 1986, p. 32.

[FOOTNOTEആത്മാദി1988-44] 44.0 ^44.1 ആത്മാദി 1988.

[FOOTNOTEസിതുങ്കീർ20101–9-45] സിതുങ്കീർ 2010, pp. 1–9.

[FOOTNOTEVoûteLong2008-46] 46.0 ^46.1 Voûte & Long 2008.

[FOOTNOTEKempers197638-47] Kempers 1976, p. 38.

[FOOTNOTEബുദ്ധമത_യാത്ര2008-48] ബുദ്ധമത യാത്ര 2008.

[FOOTNOTEDe_Casparis1992149-49] De Casparis 1992, p. 149.

[FOOTNOTEKempers1976233–279-50] Kempers 1976, pp. 233–279.

[FOOTNOTEZin2014287-51] Zin 2014, p. 287.

[FOOTNOTEHaddon1920101–104-52] Haddon 1920, pp. 101–104.

[FOOTNOTEദി_ബോറോബുദൂർ_ഷിപ്പ്_എക്സ്പെഡിഷൻ2003-53] ദി ബോറോബുദൂർ ഷിപ്പ് എക്സ്പെഡിഷൻ 2003.

[FOOTNOTESoekmono197620-54] 54.0 ^54.1 ^54.2 ^54.3 ^54.4 ^54.5 Soekmono 1976, p. 20.

[FOOTNOTENagaoka20163-55] Nagaoka 2016, p. 3.

[FOOTNOTEBloembergenEickhoff2020250-56] Bloembergen & Eickhoff 2020, p. 250.

[FOOTNOTESantiko2016130-57] Santiko 2016, p. 130.

[FOOTNOTESoekmono197621-58] Soekmono 1976, p. 21.

[FOOTNOTEKempers197692-102-59] Kempers 1976, p. 92-102.

[FOOTNOTESoekmono197626-60] Soekmono 1976, p. 26.

[FOOTNOTEഎൻസൈക്ലോപീഡിയ_ബ്രിട്ടാനിക്ക2011-61] എൻസൈക്ലോപീഡിയ ബ്രിട്ടാനിക്ക 2011.

[FOOTNOTEBuswell200436-62] Buswell 2004, p. 36.

[FOOTNOTESoekmono197629-63] Soekmono 1976, p. 29.

[FOOTNOTESoekmono197632-64] Soekmono 1976, p. 32.

[FOOTNOTEFontein201217-25-65] Fontein 2012, p. 17-25.

[FOOTNOTEFontein19676-66] Fontein 1967, p. 6.

[FOOTNOTESoekmono197635-67] Soekmono 1976, p. 35.

[FOOTNOTESoekmono197635–36-68] 68.0 ^68.1 Soekmono 1976, pp. 35–36.

[FOOTNOTEവുഡ്‌വാർഡ്1979302-69] വുഡ്‌വാർഡ് 1979, p. 302.

[FOOTNOTEBloembergenMonquil20223-70] Bloembergen & Monquil 2022, p. 3.

[FOOTNOTEBBC2014-71] BBC 2014.

[FOOTNOTEMuryanto2014-72] Muryanto 2014.

[FOOTNOTEDe_Casparis1966547–548-73] De Casparis 1966, pp. 547–548.

[FOOTNOTEBucknellStuart-Fox1995-74] Bucknell & Stuart-Fox 1995.

[FOOTNOTEVan_Lohuizen-de_Leeuw1965391,_413–4-75] Van Lohuizen-de Leeuw 1965, pp. 391, 413–4.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]